S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

Bir xudodin о ‘zgasi barcha g ‘alatdur, Mashrabo,
Gul agar bo‘lmasa ilkimda tikonni na qilay?
I
s h o h b a y tid a d ir . S hu j i h a t u n in g d u n y o q a r a s h in i k o 'p
m utasawuflam ikidan ajratib turuvchi asosiy jihatdir. Undagi yolg'iz 
xudoni tan olish e ’tiqodi o 'sh a davr dindorlari u ch u n g 'ala t 
tuyulgan, ular M ashrab e ’tiqodining tub m ohiyatiga tushunib 
yetm aganlar. M ashrabning devonasifatligi, qalandarligi, hech
narsadan qaytmasligi, «quwayi jazava»si uning shahid bo'lishiga 
sabab bo'lgan.
Adabiyotlar tarixida bunday qaysar aql egalari ko'p bo'lgan 
emas. M ashrab M ansur H alloj, N asim iy, N aim iyning o'zbek 
mumtoz adabiyotidagi davomchisidir.
M ashrabning adabiy merosi yuz asidan m uhim tadqiqotlar 
yaratgan A.Abdug'afurovning asosli qayd etishicha, shoir adabiy 
m ero sid ag i d in iy m a zm u n va ta sa w u fiy y o 'n a lish ru h id ag i

---

she’rlaming ko‘pchilik qismi uning Ofoqxoja daigohida murid bo‘lib 
yurgan yillarida pinning targ'ibot saboqlari ta ’siriida yaratilgan. Uning 
navqiron yigit sifatida Xoja tasarrufidagi kanizakka qattiq ko‘ngil 
qo'yganligi, ishqu oshiqlik bedodliklarini boshdan kechiiTganligi tufayli 
o 'ta sh o ‘x, dilni erkalovchi sevgi-m uhabbat kechinm alaridan 
tug'ilgan sh e’rlari ham shu yillari yaratilgan bo'lishi ehtim ol. 
Mashrabning sarsonlik, qalandarlik yillaridagi she’rlari yo'l-yo'lakay 
turm ush, qismat tug'dirgan qiyinchiliklar, ulardan qutulishning 
birdan bir iloji Olloh ne“matiga vosil bo'lishni kuylashdan iborat 
bo'ldi. Shu m a’noda Mashrab adabiy merosida muayyan evolyusiyani 
kuzatish mumkin.
M ashrab she’riyatining asosiy janrlari g'azallar, m urabbalar, 
muxammaslar, mustazodlar, musaddas va musabbalardan iborat.
M ashrab g 'a z a lla ri o 'z b e k m u m to z ad ab iy o ti tarix id ag i 
g'azalnavislikning o'ziga xos xalqona uslubdagi namunalaridir. Ularda 
shoir majoziy va ilohiy ishq zamzamalarini sho'x vazn, jarangdor 
qofiya, radiflar, mazmunga mos m a’naviy hamda lafziy san’atlar, 
xalqning jonli tili, ramz va bo'yoqli iboralaridan m ahorat bilan 
foydalanish orqali ifodalaydi. Shoir har bir g'azaliga chuqur m a’no 
va jo'shqinlik bag'ishlashga erishadi. Uning xalq og'zaki ijodi, Ahmad 
Yassaviy hikmatlari ta ’siriida yaratilgan, qo'shiqlarday jaranglovchi 
m urabbalari, o'zigacha bo'lgan o'zbek adabiyotidagi eng k o 'p
mustaqil muxammaslari, sakkiz band - ellik olti misradan iborat 
musabbasi bor. Mashrabning bu musabbasida har band so'ngida:
Vah-vah, na go‘zalsan, na ajoyib, na qiyomat!
Hay-hay, na jafo qilsa sanam-jonima rohat!
bayti naqorotdek takrorlanib boradi. M ashrabdan so'ng o'tgan 
shoirlaming she’rlarida uning ta ’sirii yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa, 
H u v ay d o , F u rq a t g 'a z a lla r id a , M u q im iy n in g m u ra b b a ’ va 
muxammaslarida shunday.
Shoiming mustazodlari ichida real inson — m a’shuqaning husnu 
malohatini, yurakni o'ynatadigan darajadagi jozibasini namoyon 
etuvchi nam unalar ancha. Ulaming hammasida ishqi ilohiyning

---

ifodasini ko‘raverish to ‘g‘ri emas. Bunday nam unalam ing sehri 
kitobxonni real insonning real hayotiy tuyg‘ulari bilan uchrashtiradi, 
unda hayotga, undagi go‘zalIiklarga nisbatan zavq uyg‘otadi, yuragini 
qitiqlaydi:
Nozik badano, sunbi xudovandi jahonsan, ey ofati davroit,
Zulfi musalsal, qoshi yosin, na balosan, 
jon taxtiga sulton.
Bilmam na balo ко ‘z ichidin goh boqarsan, ey ко ‘zlari o f at,
Goh munda, gahi anda manga jilva qilursan, bandangga na farmon.
Egma qoshingga vo‘sma qo^ub jonim olursan, rahming nega kelmaso?