A n t ik d a V r fa L sa fa si

Anaksimandr
A naksim andr -
Falesning shogirdi va ishining davomchisi. U proza 
shaklida yozilgan “Tabiat haqida” nomli ilk falsafiy asar muallifi. Bu 
asam i eram izdan avvalgi VI asrda yozgan, undan ayrim parchalargina 
saqlanib qolgan. Boshqa asarlari: “Yer xaritasi” va “G lobus”.
Fales singari A naksim andr ham amaliy ilmiy tadqiqotlar bilan 
m ashg‘ul b o ia d i; u Q ora dengizda suzuvchi m iletlik dengizchilar 
ehtiyojini hisobga olib, dastlabki geografik xaritani yaratgan deyishadi.
Olim sifatida A naksim andr “gnom on” - Sharqda avval elem entar 
quyosh soatlari deb atalgan narsani kiritdi. Bu gorizontal m aydonda 
q o ‘yilgan belgilar ustida vertikal tarzda turgan sterjen b o ‘lib, vaqt 
soyaning yo‘nalishiga qarab belgilangan. Eng qisqa soya - yozdagi kun 
o ‘rtasida Q uyoshning turish vaqtini bildiradi. Eng uzun soya qishdagi 
kun o ‘rtasida Quyoshning turishiga mos keladi. A naksim andr osmon 
sferasining modelini - globusni yaratgan, geografik xaritani chizgan. 
M atem atika bilan shug‘ullangan, “Geom etriyaning um um iy ocherki”ni 
yaratgan.
B oshqa k o ‘p faylasuflar singari, jam iyat siyosiy hayotida ishtirok 
etgan - A pollonda m ustam lakaga asos solgan. A naksim andr o ‘zining 
prozada bitgan falsafiy mushohadalarini bitta kitobga yiqqan. Teofrast 
zam onida u hali “yonib ketm agan” edi va A naksim andr g'oyalarining 
ayrim fragm entlari saqlangani uchun biz undan qarzdorm iz. U ham 
Falesga o ‘xshab barcha narsalarning bosh!ang‘ichi, birlam chi elementini 
qidirdi. Biroq u xulosaga keldiki, m ateriyaning hech bir konkret shakli 
(m asalan, suv) qidirilayotgan boshlang‘ich elem ent b o ‘la olmaydi, 
chunki, suv yoki nam lik o ‘z holicha qaram a-qarshiliklardan biri b o ‘lib, 
ularning konfliktini tushuntirish lozim b o ‘ladi. A gar o ‘zgarish tu g ‘ilish 
va o ‘lim, o ‘sish va s o ‘lish m avjudligi tufayli ekan, bitta elem entning 
kengayishi boshqasi hisobiga b o ‘lar ekan, unda — agar olam dagi barcha 
narsaning asosini suvda degan fikrdan kelib chiqsak, uning boshqa 
elem entlam i allaqachon yutib yuborm aganini tushunish qiyin.
Shunday 
qilib, 
A naksim andr boshlang‘ich 
elem entni 
ajratib 
b o ‘lm aydi degan xulosaga keldi. U qaram a-qarshiliklardan avvalroq 
keladi, chunki undan barcha m avjudot kelib chiqadi va zaruriy ravishda
40 Copleston F. H istory o f philosophy. V ol.1. —N ew Y ork-1,ondon-Toronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.22-23.
77

---

barchasi unda y o ‘q bo‘lib ketadi. A naksim andr boshlang‘ich elem entga 
(arxe) nom berdi va, Teofrast fikricha, u ilk bor uni moddiy sabab deb 
atadi.
“B u suv emas, qandaydir elem ent deb ataluvchi narsa emas, balki 
ulardan farq qiluvchi cheksizlik b o ‘lib, undan barcha sam olar va ular 
orasidagi dunyolar kelib chiqadi” . B u - apeyron, chegarasiga ega 
boMmagan substansiya. “M angu va azoblanm aydi”, u “barcha dunyolarni 
qamrab oladi”91.
B undan m a’lum bo‘ladiki, A naksim andr barcha m avjudotning 
ibtidosi, boshlang‘ich asosi “arxe” tushunchasini birlamchi asos, 
substansiya 
darajasigacha 
kengaytirdi. 
Bunday 
substansiyani 
A naksim andr apeyron deb atadi. Apevros —“chegarasiz, cheksiz, 
nihoyasiz” 
demakdir. 
B a’zi 
qadimgi 
grek 
olimlari 
apeyronni 
A naksim andr moddiy deb hisoblagan deyishadi, b a’zilari to‘rt elem ent — 
yer, suv, havo, olov aralashmasi deb talqin qilishadi. Aristotel fikricha, 
Anaksim andr ana shu to ‘rtta stixiyadan qaysidir bittasi cheksiz, 
nihoyasiz b o ‘ lishi mumkin deb hisoblab, qolgan uchtasiga nisbatan uni 
afzal deb bilgan holda apeyron g ‘oyasini ilgari surgan.
Substansial asos sifatida apeyron cheksiz bo'lishi zarur, aks holda u 
turli stixiyalam ing alm ashib turishi asosini tashkil eta olmaydi. T o ‘rtta 
elem ent bir-biriga o ‘tib tursa, unda ular uchun umumiy b o ‘lgan suv ham, 
havo ham, yer ham, olov ham emas narsa bo ‘lishi kerak. Aynan shu 
narsa apeyrondir. U fazoda cheksiz bo ‘libgina qolmay, balki ichki tabiati 
b o ‘yicha ham cheksizdir, y a ’ni noaniqdir. Demak, 
apeyron
- cheksiz, 
chegarasiz, nihoyasiz, noaniq substansial asosdir.
A naksim andrning saqlanib qolgan matnlari bo‘yicha “apeyron -
qarish nim aligini bilm aydi, u o ‘lmas va y o ‘q boMmasdir”9^, abadiy 
faollikda, harakatda. H arakat — apeyronning muhim xossasi.
Anaksim andr kosmogoniyasi.
Apeyron, 
uningcha, 
substansial 
asosgina b o ‘lib qolmasdan, balki K osm osning genetik asosi hamdir. U 
narsalarning asosini tashkil qilibgina qolmay, ulam i yaratadi ham. Bir 
vaqtning o ‘zida borliqda son-sanoqsiz dunyolar mavjud. Ularning hech 
biri m angu emas, lekin mangu harakat tufayli bir vaqtning o ‘zida bu 
dunyolam ing cheksiz to ‘plami mavjud. Bularning barchasiga q o ‘shim cha 
ravishda m angu harakat m avjud b o ‘lib, unda sam olar paydo b o ‘ladi. Bu
91 C opleston F. H istory o f philosophy. Vol. 1. - N e w Y ork-L ondon- foron to -S y d n ey - 
A uckland, 2003. P.24.
92 Д и оген Л аэртский. О ж изни, учени ях и изречениях знам ениты х ф илософ ов. — 
М .: 1979. С .71.
78

---

m angu 
harakat 
Platonning 
“Tim cyida" 
tasvirlangandek, 
Pifagor 
doktrinasiga m uvofiq, o ‘zi orqali barcha narsalarni o ‘tkazadigan hodisa 
k o ‘rinishida amal qiladi. B undan keyin uyurmali harakat sababli o g ‘irroq 
elem entlar hisoblangan yer va suv uning m arkazida qolishadi, olov 
aylana b o ‘yiab joylashadi, havo esa ular oraligidagi fazoda o ‘rin 
egallaydi. Yer - disk emas, u “kolonna stvoliga o ‘xshash” qisqa silin d r” .
A naksim andr kosm ogoniyasi mifologiyadagi teologiyadan farq 
qiladi. Apeyron barcha narsani o ‘zidan (xudodan em as) keltirib 
chiqaradi. A ylanm a harakatda b o ‘lib, u h o ‘l va quruq, sovuq va issiqni 
ajratib turadi. U larning ju ft kom binatsiyalari yem i (quruq va sovuq), 
suvni (ho‘l va sovuq), havoni (h o ‘l va issiq), olovni (quruq va issiq) hosil 
qiladi. Undan keyin m arkazda eng og‘ir narsa sifatida yer, uning atrofida 
suv, havo va olov ta ’sirida m avjuddir. O sm ondagi havo ta ’sirida suvning 
bir qismi bug‘lanadi va yer qism an okeandan yuqoriga chiqib qoladi. Shu 
tariqa quruqlik paydo bo‘ladi. Osmon sferasi uchta halqaga ajralib 
ketadi, 
ular 
havo 
bilan 
o ‘raladi. 
Bu 
halqalarni 
g'ildirakning 
cham baragiga, jiyagiga o ‘xshatish mum kin (yoki olov bilan to ‘ldirilgan 
shinaga o'xshatsa b o ‘ladi). Quyi jiyakda, hoshiyada к о 'plab teshiklar bor 
b o ‘lib, ular orqali ichidagi olovni k o ‘rish m um kin — bular yulduzlardir. 
0 ‘rta jiyakd a bitta teshik bor - bu Oydir. Yuqori teshikda ham bitta 
teshik bor-u Quyoshdir. Teshiklar to ‘la yoki qism an yopilishi mumkin, 
uning natijasida Quyosh yoki Oy tutilishi sodir b o ‘ladi. M azkur jiyaklar 
Y er atrofida aylanadi. Ular bilan birga teshiklar ham aylanadi. Yulduzlar, 
Oy va Quyosh harakatini ana shunday tushuntiradi. A naksim andr 
kosm ogoniyasining ijobiy tomonlari nim ada degan savolga quyidagicha 
javob berish mumkin:
1) Kosmos elem entlari, tabiat hosil b o ‘lishida xudolar ishtirok 
etmaydi;
2) unda olam ning hissiy m anzarasidan v o z kechiladi. Olam ning 
ichki mohiyati va uning bizga nam oyon b o ‘lishi farqlanadi. Biz yulduz, 
Oy va Quyoshni k o ‘ratniz, lekin ulam ing hoshiyasi, jiyagini k o ‘ra 
olmaymiz.
H ayotning kelib chiqishini
A naksim andr quyidagicha tushuntiradi: 
tirik m avjudot dengiz va quruqlik orasida osmon olovi ta ’siri ostida 
paydo b o ‘lgan. Dastlabki tirik organizm lar dengizda yashagan. Keyin 
ularning bir qism i quruqlikka chiqishgan. D engiz hayvonidan inson kelib 
chiqqan. Xususan, inson birorta ulkan baliq ichida paydo boMib, u yerda
1,3 Copleslon F. H istory o f philosophy, V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.25.
79

---

ulg ‘ayganicha yashagan va keyin quruqlikka chiqqan (chaqaloq holida 
chiqqanida yashab keta olmas edi).
D ia lektikv a m aterialistik qarashlari.
A naksim andm ing m aterialistik 
m onizm i qadimgi greklam ing o ‘zini lol qoldirgan. Plutarx ta ’kidlashicha, 
A naksim andr aytadiki, apeyron - tug‘ilish va o ‘lishning yagona sababi. 
Xristian teologi Avgustin fikricha, A naksim andr “ ilohiy aqlga hech 
qanday o ‘rin qoldirm adi”. Dialektik ta ’limoti apeyronning abadiy 
harakati, undan qaram a-qarshi kuchlarning ajralib chiqishi (issiq-sovuq, 
h o ‘l-quruq), to ‘rtta stixiyaning ulardan hosil boMishi, tirik tabiatning 
notirik tabiatdan kelib chiqishi to ‘g ‘risidagi evolyutsion qarashlarida o 'z
ifodasini topgan.
Esxatologiya
(esxatos - chekkadagisi, oxiri) — dunyoning oxiri 
to ‘g‘risidagi ta ’limot. A naksim andm ing saqlanib qolgan fragm entida 
aytilishicha, barcha narsalam ing tug‘ilishi nim adan bo‘lsa, y o ‘qolishi 
ham zaruriy ravishda shunga borib taqaladi. Adolatsizlik uchun narsalar 
bir-biridan vaqt belgilagan tartib b o ‘yicha qasos oladilar.