Soibjon begmatov bastakorlar

Hoji Abdulaziz Abdurasulov
 (1852–1936)
Hoji  Abdulaziz  Abdurasulov  XIX  asr 
ikkinchi  yarmi
  –  XX  asr  boshida  yashab  ijod 
etgan  o‘zbek  bastakorlik  san’atining  yorqin 
namoyandasi,  betakror  ovoz  sohibi,  xonanda  va 
sozanda,  mumtoz  yo‘nalishda  bir  qator  asarlar 
yaratgan  bastakor.  U  Samarqandda  tug‘ilgan. 
Yoshligidan  samarqandlik  usta  tanburchi 
Hoji  Rahimberdi  qo‘lida  tarbiya  oladi.  Xalq 
yo‘llari,  ayniqsa,  «Shashmaqom»  tarkibidagi  cholg‘u  va  ashula 
yo‘llarini  qunt  bilan  o‘zlashtirib  ijodiy  barkamollikka  yetishgan. 
Hoji  Abdulaziz  Abdurasulov  dutor  va  tanbur  ijrochiligida  faoliyat 
olib  borgan. Ayniqsa,  dutor  sozini  mohirona  cherta  olgan  va  dutor 
ijrochiligida o‘zining shaxsiy ijro uslubiga ega bo‘lgan. Uning ovozi 
esa beqiyos tembrga, kuchli, shiddatli va eng muhimi, ta’sirchanlik 
xususiyatlariga  ega  bo‘lgan.  «Shashmaqom»  ilmini  u  Buxoroda 
mashhur san’atkor Ota Jaloldan o‘rganadi. 
Faoliyati davomida u zamonasining zabardast san’atkori, mohir 
sozanda,  xonanda  va  beqiyos  bastakori  hamda  bir  qator  taniqli 

---

38
shogirdlar  tarbiyalagan  ustoz  darajasigacha  yetadi.  Uning  yarat-
gan  «Guluzorim»  (A.  Navoiy  g‘azaliga  Amiriy  muhammasi), 
«Gullar  bog‘i»  (Nodira  g‘azali),  «Bebokcha»  (A.  Navoiy  so‘zi), 
«Bozurgoniy»  (Fuzuliy  g‘azaliga  Vola  muhammasi),  «Samarqand 
Ushshog‘i»  (Zebuniso  g‘azali)  ashulalari  mukammalligi,  o‘ziga 
xosligi bilan ajralib turadi. Bastakorning «Tarannum», «Sayli Qa-
landariy»  kabi  cholg‘u  kuylari  esa  aynan  dutor  ijro  yo‘llarining 
yorqin namunasiga aylangan. Bastakorning yaratgan asarlari o‘zbek  
musiqiy  meros  namunalariga  aylanib,  yosh  avlodlar  tomonidan 
katta  ishtiyoq  va  mehr  bilan  o‘zlashtirilib  ijro  etib  kelinayotgan-
ligini e’tirof etish lozim. 
Hoji Abdulaziz Abdurasulov musiqa bilimining o‘ziga xosligi, 
uning ijodidan o‘rin olgan asarlarida aks etgan. O‘zbek musiqa 
merosining qaysi janri yoki qaysi mahalliy uslubidan ta’sirlansa, 
ularga xos asarlar yaratishga erishgan. Uning «Bebokcha» asari 
Farg‘ona  vodiysining  yo‘nalishiga  xos  bo‘lsa,  «Bozurgoniy» 
asari  xorazmcha  ohang-u  sayqallarga  boy,  «Qurbon  o‘zlan» 
Ozarbayjon  mug‘omi  uslubi  asosida,  «Guluzorim»  esa  haqiqiy 
Samarqand vohasining ijro an’analarini o‘zida jo etganligi bilan 
qadrlidir. 
«Guluzorim» ashulasining shakli va rivojlanish tizimi maqom 
yo‘llariga  xosdir.  Buni  biz  kuy  tuzilishi,  lad  va  usul  tizimida 
ko‘rishimiz mumkin. Asar maqomlarga xos (re) miksolidiy ladida 
yozilgan.  O‘lchov-ritmik  asosi  esa  3/4  o‘lchovidagi  mumtoz 
usulga asoslagan. Usulning o‘zi asarga ko‘tarinkilik baxsh etadi. 
Ehtiros va joziba nuqtayi nazaridan asarning sur’atiga qarab ba-
dihaviy  yondashish  imkoniyatlari  mavjudligini  qayd  etish  mum-
kin. 
Asarning  daromad  qismida  maqom  ashula  yo‘llariga  xos 
barcha  asosiy  jihatlarga  asoslanganligi  namoyon.  Asarda  mavzusi 
ko‘rinishida,  bastakorning  xalqona  uslubga  xos  original  ohang 
yaratganligini ko‘rish mumkin. 1-misol:

---

39
Asarda  shakliy  bosqichma-bosqich  rivojlanish  tamoyili  ham 
saqlangan  va  eng  muhimi,  bastakor  maqom  ijodkorlarining 
an’analariga  xos  avj  tizimini  qo‘llagan.  Unda  nihoyatda  zargarona 
uslubda  «Zebo  Pari»  avji  qo‘llanilganligining  guvohi  bo‘lamiz. 
Bastakor  maqom  an’analarini  mumtoz  ashula  ijodiyotida  erkin 
qo‘llash mumkin ekanligi ustalik bilan ko‘rsatib o‘tgan. 2-misol:

---

40