O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

uzoq vaqt davomida gumoral nazariya va farazlar ustun turgan.
Tashqi muhitni davriy о ‘zgarishi va zamon omillarining ahamiyati
katta ekanligini Aristotel (eramizdan 384-322 y. aw al) ко 'rsatib о ‘tgan.
A b u A li Ibn Sino (9 8 0 -1 0 3 7 y.) «Tib q o n u n la ri» a sa rid a odam
organizmining faoliyatiga tashqi muhit kuchli ta sir ко ‘rsatishiga katta
aham iyat bergan. F aqat fa slla rn in g alm ashinishigina emas, balki
6

---

k u n n in g tu n g a u la n ish i ham o rg a n izm d a о 'zg a rish k e ltirib
chiqarishligini ta ‘kidlagan. Ibn Sino bosh miya va ichki a ‘zolar faoliyati
haqida tasaw urga ega bo ‘Igan. Lining nafas olish mexanikasi, о ‘pkaning
nafas olib, nafas chiqarishda sust ishtirok etishi to ‘g ‘risidagi, nafas
o lg a n d a o 'p k a n in g ke n g a y ish i k o 'k r a k q a fa sin in g ke n g a yish ig a
b o g ‘liq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan fa rq qilmaydi.
Fiziologiyaning keyingi rivojlanishi anatom iyaning yutuqlariga
tayangan holda bordi. A .V ezaliyning «O dam ta n a sin in g tuzilishi
h aqida»gi izlanishlari fizio lo g iy a fa n i sohasida y a n g ilik la r k a s h f
qilinishi uchun asos bo ‘Idi. Hayvonlar to ‘qimasining tuzilishini bilish,
shu to ‘qima tarkibiy qismining funksiyasini о ‘rganishga undadi.
Rene Dekart (1596-1650 y.) harakatlanish, berilgan ta'sim ing aks
etishi - refleks natijasidir, degan g'oyani ilgari surdi. Vilyam Garvey
(1578-1657 y.) 1628 yili nashr qildirgan «Hayvonlarda yurak - qon
h a r a k a tin i a n a to m ik te k sh irish » n o m li m a sh h u r a sa rid a k o ‘p
kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib, qon aylanishining katta va
kichik doiralari haqida, yurak organizmda qonni harakatga keltiruvchi
a ’zo ekanligi haqida to 'g 'ri tasavvur berdi. Qon aylanishining ka sh f
etilishi fiziologiya fa n ig a asos solingan sana hisoblanadi. V. Garvey
viviseksiya - o ‘tkir tajribani ilmiy tekshirish amaliyotiga kiritdi.
M.Malpigi (1628-1694 y.) 1661 yili mikroskop yordamida arteriya
va vena qo n -to m irla ri m ayda to m irla r - ka p illya rla r yo rd a m id a
tutashgan ekanligini k a sh f qildi. Bu kapillyarlar tufayli organizmda
yopiq qon-tomirlar tizimi hosil bo ‘lishi та ‘lum bo ‘Idi.
F.Majandi (1785-1855 y.) 1922 y ili sezuvchi-afferent (markazga
intiluvchi) va h a rakatlantiruvchi-efferent (m arkazdan qochuvchi)
tolalar mavjud ekanligini isbot qildi.
A.P. Valter (1817-1889 y.) 1842 y ili nerv tizim ini organizm ning
«ichki» jarayonlariga ta'sirini aniqladi. Xuddi shu yili VA.Basov (1812­
1879 y.) me ‘daga fastula qo ‘yish usulini ka sh f qildi va surunkali tajriba
о ‘tkazishga asos soldi.
M oskva universiteti professori A.M .Filam ofitskiy (1802-1849 y.)
Rossiya eksperimental fiziologiyasiga asos soldi. Nafas fiziologiyasi,
qon quyish, narkozni qo ‘Hash kabi masalalar bilan shug ‘ullandi.
I.M.Sechenovning (1829-1905 y.) ishlari rus va dunyo fiziologiyasi
uchun ju d a katta ahamiyatga ega. Uni «Rus fiziologiyasining otasi»
deb atashadi. Uning dastlabki ilmiy ishlari qonda gazlam ing tashilishi
va gipoksiyaga bag'ishlangan.

---

I.M .S e c h e n o v e ritro tsitla r g e m o g lo b in i fa q a tg in a k islo ro d n i
tashimay, balki karbonat angidridni ham tashishini aniqladi. Charchash
jarayonini o'rganib fa o l dam olish ahamiyatini ko'rsatib berdi. 1862
yili markaziy nerv tizimida tormozlanish jarayonini ochgan, 1863 yili