O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

 
va 
kuchsiz
 
tip larg a boMinadi. 
K uchsiz tip d a g ila rd a q o ‘z g ‘alish va to rm o z lan ish ja ra y o n lari kuchsiz 
kechadi, shuning uchun ham b ularda nerv ja ra y o n larin in g harakatchanlik 
va m u v o zan atlan g an lig ig a aniq b aho b erish qiyin.
N e r v t i z i m l a r i
k u c h l i 
t i p l a r
- 
m u v o z a n a tla s h g a n
 
v a 
muvozanatlashmaganlarga
 
boMinadi. B ulardan b ir guruhida q o ‘z g ‘alish 
v a to r m o z la n is h ja r a y o n l a r i m u v o z a n a tla s h m a g a n , q o ‘ z g ‘a lis h
to r m o z la n is h d a n u s tu n tu r a d i, b u tip d a g ila r n i n g a s o s iy h o s s a s i 
m u v o z an a tla sh m ag a n lig id ir. M u v o z an a tlash g an tip d a q o ‘z g ‘alish va 
torm o zlan ish ja ra y o n la ri te n g riv o jlan g an , b ir-b irid an ustunligi y o ‘q, 
q o ‘z g ‘alish va torm o zlan ish ja ra y o n lari b ir-b iri bilan tez alm asha oladi.
oliy n e rv fa o liy a ti tip la rin in g ch iz m a s i
kuchsiz
muvozanatlashmagan
Inert
I 
■
kam harakat 
o'ta harakatchan 
kuchsiz
(flegmatik) 
(xolerik) 
(melanxolik)
M a n a sh u k o ‘r s a tk i c h b o ‘y ic h a O N F
h a ra k a tc h a n
 
va 
in ert
(kam harakat) tiplariga boMinadi. O 'tk azilg an tajribalarga k o 'ra I.P.Pavlov 
O N F ni quyidagi tip la rg a b o 'la d i:
1. K uchli, m u v o z an a tla sh g an , h ara k atc h an tip (sangvinik)dagilar 
quyidagi x o ssa larg a ega: q o 'z g 'a lis h va to rm o z lan ish ja ra y o n lari kuchli 
rivojlangan, m uvozanat holatda va bu ja ra y o n lar bir-biri bilan tez alm asha 
oladi.
2. K u c h li, m u v o z a n a tla s h m a g a n , o 't a h a r a k a tc h a n (x o le rik ) 
tip d a g ila rd a q o 'z g 'a lis h ja ra y o n i to rm o z lan ish d an ustunlik qiladi, o 'ta
harakatchan, labilligi yuqori.
3. K uchli, m u v o zan atlash g an , k am h arak a t (fleg m atik ) tip dagilarda 
n e rv ja r a y o n i maM um d a r a ja d a k u c h g a e g a , le k in q o 'z g 'a li s h va 
torm o zlan ish ja ra y o n la ri b ir-biri bilan sekin alm ash a oladi, y a ’ni kam 
harakat, labilligi past.
4. K uchsiz tip (m elanxolik), q o 'z g 'a lis h va torm ozlanish jarayonlari 
ju d a kuchsiz, te z d a ch a rch ab qo lad i va ish qo b iliy ati pasayib ketadi.
Ik kinchi sig n a l tiz im i m a v ju d lig i, fik rlash va ijodiy ish lar bilan 
sh u g 'u lla n g an lig i tufayli o d am lar O N F tiplari farqlanadi. I.P.Pavlov shu
kuchli
muvozanatlashgan
harakatchan
I
serharakat
(sangvinik)
445

---

h o la tg a aham iyat bergan h o ld a odam lam i ikki tipga b o 'ld i: B adiiy va 
fikrlovchi. 
Badiiy tipdagi
 
o d am la ry o rq in tasavvur qilish bilan fikrlaydi; 
ulam ing bilish, ijod qilish jarayonlari yorqin badiiy siym olar orqali am alga 
o sh irilad i; u lar m iy a sid a b irinchi signal tizim i orqali olin g an yorqin 
k o ‘rin ish la r aniq ifod alan ad i. 
Fikrlovchi tipda
 
esa o ‘rganish, fikrlash 
m a v h u m tu s h u n c h a la rg a a s o sla n a d i; u la r u ch u n s ig n a lla r h a q id a g i 
xabarlar k o ‘proq aham iyat kasb qiladi, y a ’ni ular m iyasida ikkinchi signal 
tizim idan kelgan ax b o ro tlar k o 'p ro q o 'z aksini topadi.
B irinchi va ikkinchi signal tizim lari. K o'rish, eshitish va boshqa sezish 
a ’zolari orqali tashqi dunyoning ongim izga ta ’sir etishi 
birinchi signal tizimi
deb ataladi, chunki voqelik ongimizda bevosita o 'z aksini topmoqda. Birinchi 
signal tizimi odam va hayvonlarda m avjud. Yuqori rivojlangan hayvonlarda 
(sut em izuvchilarda), qushlarda nisbatan m urakabroq signal m avjud bo'lib, 
ular x a v f xatar, bu m aydonning egasi kimligi va boshqa xabarlam i har xil 
to v u sh lar y o rd am id a b eradilar. F aqat insonlarda, m ehnat va ijtim oiy 
faoliyatlari tufayli 
ikkinchi signal tizimi
 
- nutq rivojlangan.
N utqdagi s o 'z la r n arsalam in g ram zi, sifati, m oddiy dunyo voqeliklari 
haqidagi kuchli shartli ta ’sirlovchilardir. B u signal tizim i-talaffuz qilingan 
yoki o 'q ilg a n so 'z la rn i qab u l q ilish d an iborat. B ir xil v oqelik, narsalar 
boshqa tilda b o 'la k c h a talaflfiizda b o 'lib yozilishi ham farqlanadigan so 'z - 
verbal qabul q ilinib m avhum tush u n ch a paydo qilinadi.
B o la la rd a s o 'z la r n i tu sh u n ish , s o 'n g r a ta la ffu z q ilish e sh itilg a n
so 'z la rn i ayrim v oqelik, n a rsa la r bilan b o g 'liq lig in i anglashi n a tija sid a 
kelib chiqadi. M oddiy d u n y o n in g m iyadagi su b ’ektiv siym osi n ey ro n la r 
mexanizm lari yordam ida olingan axborotni m avjud bo 'lg an o b ’ektiv dunyo 
b ila n ta q q o sla sh n a tija sid a p ay d o b o 'la d i. Ikkinchi signal tizim i hosil 
b o 'lis h i va rivojlanishi n atija sid a voqelikni o ngda ab stra k t aks etishi va 
u lardan tushuncha, ta sa v v u r hosil b o 'lish i im koniyatlari p aydo b o 'la d i. 
Ikkinchi signal tizim in in g t a ’sirlo v ch ilari o b ’ek tiv dunyoni o 'z id a aks 
ettiruvchi, tushunchalam i um um lashtiruvchi so'zlardir. S o 'z lar yordam ida 
birinchi signal tizim i orqali o lingan siym olam i sezishdan ikkinchi signal 
tiz im i y o rd a m id a ta s a v v u r q ilish va tu s h u n ish g a o 'tila d i. F ik rlash
j a r a y o n i n i n g a s o s i d a s o 'z l a r y o r d a m i d a i f o d a l a n g a n m a v h u m
tu sh u n c h alar bilan ishlash y otadi.
Til 
-
bu fik m i ifo d alo v ch i va fik m in g m a v ju d lig in i k o 'rsa tu v c h i 
vositadir. F ikrlash n a tija lari s o 'z va g ap lard a o 'z ifodasini to p ad i, ular 
y o rd am id a fikr alm ashinish im koniyati paydo b o 'la d i.
Nutq
 
s o 'z la r y o rd a m id a ju d a k o 'p a ’z o la r fao liy atin i b o sh q a rish d a
ishtirok etadi. S o 'z la r fiziologik faol om il b o 'lib . ichki a ’zo lar faoliyatini,
446

---

m o d d a a lm ash in u v ja ra y o n in in g ja d a llig in i, m u sh a k v a se n so r tizim lar 
fa o liy a tin i o ‘z g a rtira o la d i. A ytilgan y o q im li s o ‘z la r ish q o b iliy atin i 
o s h iris h i v a y a x s h i k a y fiy a t h o sil q ilis h i m u m k in . B e m o r o ld id a
a y tilg a n b ir o rta n o o ‘rin s o ‘z u n in g a h v o lin i o g ‘irla sh tirib q o 'y is h i 
tabiiy.