O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Tarixiy-genetik prinsip
geokomponentlar, umuman geotizimlarning 
genezisi (kelib chiqishi)ni, shuningdek ularning rivojlanishidagi asosiy 
bosqichlarini hisobga olish bilan tavsiflanadi.
Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini barcha joylarda amalga 
oshirish prinsipi
geotizimlarni bir butun holda muhofaza qilish, ularning 
tabiiy komponentlarini saqlash, barcha resurslaridan oqilona foydalanishni 
yo‗lga qo‗yishga imkon beradi. Ayniqsa, suv va havoni tozaligiga erishish 
birinchi darajali ahamiyatga ega, chunki ular nihoyatda harakatchan. 
Ularning musaffoligi barcha joylarda tadbirlar qo‗llashni talab etadi, aks 
holda ifloslanish atrofdagi barcha hududga tarqaladi. 
Geoekologik tadqiqotlarda izlanishlarning hududiy asosi bo‗lib 
landshaft kartasi hisoblanadi. Shuning uchun hududning landshaft tuzilishi, 
uning dinamikasi har doim batafsil o‗rganilishi lozim.
 
Geoekologik tadqiqotlarda amal qilinadigan yondashuvlar va 
geoekologik yondashuvning mohiyati. 
 
Tabiat va inson o‗zaro aloqalarining murakkab muammolarini barcha 
fan sohalari o‗rganadi va bu borada bir necha ilmiy yondashuvlar mavjud: 
geoekologik, ekologik, kompleks geografik, resursli, iqtisodiy, xuquqiy, 
havzali, regional va h.k. 

---

40 

resursli 
(komponentli) 
– har bir tabiiy resurs 
(geokomponent) 
alohida 
va 
boshqalari 
bilan bog‗lanishsiz 
o‗rganiladi; 

regional – ma‘lum rayon doirasida tabiat, aholi, xo‗jalik, 
geoekologik vaziyat o‗rganiladi;

kompleks 
geografik 
– 
geokomponentlarning, 
landshaftlarning, tabiiy resurslarning, geoekologik vaziyatning 
makon va zamonda o‗zgarish qonuniyatlari o‗rganiladi; 

havzali – geoekologik vaziyat, geokomponent va 
geotizimlarning holati daryo yoki gidrogeologik havzalar doirasida 
o‗rganiladi, bunda asosiy e‘tibor modda, energiya va axborot 
oqimining tahliliga qaratiladi; 

iqtisodiy – tabiiy resurslar va geotizimlarga ta‘sir, tabiiy 
muhit va inson sog‗ligiga yetkazilgan zarar qiymat shaklida 
baholanadi; 

xuquqiy – tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan 
oqilona foydalanish, atrof-muhit holatini yaxshilash, tabiiy tizimlarni 
tiklash chora-tadbirlarini huquqiy tartibga solishga qaratilgan.

ekologik – tabiiy muhitga bo‗lyotgan har qanday ta‘sirni 
o‗rganishda tirik organizmlarga, inson sog‗ligi holatiga bo‗ladigan 
ta‘sir orqali qaraladi, ekologik omillarning tirik organizmlar (yoki 
ularning jamoasi) holatiga bevosita ta‘siri o‗rganiladi; 

geoekologik yondashuv – mohiyati shundaki, u ekologik 
va geografik yondashuvlarning sintezini o‗zida namoyon etadi. 
Tadqiqot ob‘ekti sifatida geotizim olinadi. Bu yondashuv 
geokomponentlarning yoki o‗rganilayotgan ob‘ektni tarkibiy 
qismlarining 
teng 
ahamiyatliligiga 
asoslanadi. 
Jonsiz 
geokomponentlar va landshaftlarning, ushbu geokomponentlar va 
landshaftlarni qamrab oluvchi ob‘ektlarning ekologik holati inson 
sog‗ligi va xo‗jalik faoliyati nuqtai nazaridan baholanadi. 
Geokomponentlar orasidagi to‗g‗ri va teskari o‗zaro aloqalar 
o‗rganiladi. Geoekologik yondashuvning yana bir muhim xususiyati 
– tadqiqot ob‘ektining aniq hududiy bog‗langanligidir.