O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

redutsentlarning inqirozi
deb atalmoqda. Bu noxush 
holat shu bilan bog‗liqki, redutsentlar geotizimlarni antropogen 
chiqindilardan 
tozalab 
ulgura 
olmayapti 
yoki 
tashlanayotgan 
chiqindilarning tabiiy xossalarga ega bo‗lmagan sintetik moddalar ekanligi 
sababli redutsentlar bunday moddalarni parchalashga qodir emas. Bundan 
tashqari, hozirgi ekologik inqiroz geografik qobiqning termodinamik 
(issiqlik) zo‗riqish holati va geotizimlar hamda ijtimoiy ishlab chiqarish 
tizimlari barqarorligining pasayishi bilan tavsiflanadi. Bu holat 
troposferaning quyi qismida energiya ishlab chiqarishning ko‗payishi va 
tabiatdagi muvozanatning buzilishi bilan bog‗liq. 
Hozirgi sivilizatsiyaning ekologik inqiroziga asosiy sabab deb 
quyidagilarni aytish mumkin: 

Yer aholisi sonining ko‗payishi; 

Ishlab chiqarish kuchlarining o‗sishi; 

Yangi hududlarni, birinchi navbatda, antropogen ta‘sirga 
barqarorligi birmuncha zaif bo‗lgan ekstremal tabiiy sharoitli hududlarni 
o‗zlashtirish; 

Ilmiy-texnik taraqqiyot (ITT) va uning tabiatga yot xususiyatga 
ega bo‗lgan moddalar, material va ob‘ektlarni (pestitsidlar, plastmassalar, 
AES va h.k.) ishlab chiqarish bilan bog‗liq ekologik oqibatlari. 
Ekologik inqiroz ko‗lami bo‗yicha 
lokal, regional 
va 
global
bo‗lishi 
mumkin. 
Global
ekologik inqirozning shakllanishida fan-texnika inqilobi 
(FTI) yetakchi rol o‗ynaydi. 
FTI – insoniyatning ishlab chiqarish kuchlarida tubdan sifatiy 
o‗zgarish bo‗lib, fanning rivojlanishidagi keskin sakrashga va uning 
bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishiga asoslangan. 
FTI va ITT quyidagilarga olib keldi:

Tabiiy resurslarning iste‘moli oshdi; 

Xo‗jalik faoliyatida o‗zlashtirilgan hududlarning kengayishi 
ro‗y berdi; 

Tabiiy muhitga, geotizimlarga antropogen yuk va ta‘sir 
kuchaydi;

Atrof tabiiy muhitning ifloslanishi va degradatsiyasi ortmoqda; 

---

17 

Tabiatda mavjud bo‗lmagan, tabiiy muhitda qiyin parchalanishi 
yoki umuman parchalanmasligi bilan xavfli bo‗lgan yangi sun‘iy organik 
birikmalar paydo bo‗ldi; 

Qo‗llanilishi hozirgi sivilizatsiyaning nobud bo‗lishiga olib 
kelishi mumkin bo‗lgan xavfli ommaviy qirg‗in qurollari (yadroviy, 
kimyoviy, biologik) yaratildi. 
Hozirgi ekologik inqirozning o‗ziga xos xususiyatlari quyidagilarda 
namoyon bo‗ladi: 

Tabiiy resurslarni qazib olish va iste‘mol hajmining keskin o‗sishi; 

Geotizimlarga antropogen ta‘sirning kuchayishi; 

Atrof tabiiy muhit holatining yomonlashuvi; 

O‗zgartirilgan noqulay tabiiy muhitning insonlarning sog‗ligi va 
kayfiyatiga ta‘sir etishi va h.k. 
Hozirgi ekologik inqiroz, insonning faol harakati hisobiga, dastlabki 
holiga qayta oladigan hodisa sifatida baholanib, bunda FTI va ITT 
ko‗pgina geoekologik muammolarni yechishiga umid sifatida qaralmoqda: 

Ko‗p energiya va ko‗p resurs talab qilmaydigan texnologiyalarni 
joriy qilish hisobiga energiya va resurs tejashga erishish; 

Kam chiqindili, ekologik jihatdan toza yoki kam zararli 
texnologiyalardan foydalanish; 

Sanoat chiqindilarini zararsizlantirish texnologiyalarini keng 
qo‗llash.
Geoekologik tadqiqotlarning dolzarbligi yer yuzining turli joylarida 
geoekologik vaziyatning keskinlashuvi 
va 
atrof tabiiy muhitni 
optimallashtirish muammolarini bartaraf etish bilan bog‗liq. Hozirgi paytda 
geotizimlarga antropogen ta‘sir ko‗lami juda katta miqyosga etdi. Tabiiy 
muhitni muhofaza qilish va optimallashtirish masalalarining zarurligi 
O‗zbekiston Respublikasi ―Tabiatni muhofaza qilish to‗g‗risida‖gi 
qonunida ta‘kidlanadi.