|
2.1.1-rasm. Osyotrsimonlar (Asipenseriformes)
Ko'pchilik turlari akulalarga o'xshash duksimon shaklida bo'ladi.
Osyotrsimonlarning rostrumi bor, shu sababli ularning og'iz teshigi boshining pastki
tomonida ko'ndalangiga joylashgan. Dum suzgich qanoti bir xil emas, yuqorigi
pallasi keng va katta, ya’ni geteroserkal tipda. Juft suzgich qanotlari gorizontal holda
turadi. Tangachalari o'ziga xos bo‘lib, katta-katta suyak bo'rtmalardan iborat. Bu
suyak bo'rtmalar gavdasi bo'ylab besh qator bo'lib o'mashgan. O’q skeletining
asosini xorda tashkil qiladi va xorda ularda hayoti davomida saqlanib qoladi.
Umurtqalarining tanasi rivojlanmagan. ammo umurtqalarining ustki va pastki
tog'ayli ravoqlari bor. Birlamchi bosh skeleti deyarli tog'aydan tuzilgan. lekin miya
17
qutisining usti qoplag'ich suyaklardan, ya'ni teri suyaklardan iborat. Jabra apparati
suyakli jabra qopqog'i bilan yopilgan. Ichagida spiral klapanlari bor. Suzgich. ya'ni
havo pufagi bo'lib u kanal orqali qizilo'ngach bilan qo'shilgan. Yuragida arterial
konus saqlangan. Ularda qo'shilish organlari yo'q. Shuning uchun ham olalanish
tashqi, ikrasi mayda bo'ladi.
Shunday qilib. osyotrsimonlar turkumi vakillari tog'ayli baliqlar bilan suyakli
baliqlar o'rtasidagi oraliq forma hisoblanadi. Bu baliqlarda ham xuddi tog'ayli
baliqlamikiga o'xshab rostrumi. ko'ndalang og'iz teshigi. dum suzgich qanotlarining
bir xil emasligi. juft gorizontal suzgich qanotlarining borligi, ichagida spiral
klapanlarining va yuragida arterial konusining bo'lishi bilan tog'ayli baliqlarga
o'xshaydi. Ikkinchi tomondan osyotrsimonlarda suyakli baliqlamikiga o'xshash
suyak skeletining borligi. Suyakli jabra qopqog'ining bo'lishi. suzgich pufagining
borligi, mayda va qobiqqa o‘ralmagan ikrasining borligi hamda otalanishining tashqi
bo'lishi xarakterlidir.
Osyotrsimonlar
(Acipenseriformes)
turkumi o‘z navbatida baqralar
(Acipemeridae)
va Kurakburunlar
(Polyodonti)
oilalariga bo'linadi. Osyotrlar
oilasining 3 ta urug'i va 25 ta turi bor. Shulardan 13 turi MDH da uchraydi. Tashqi
ko'rinishiga ko'ra osyotlar akulalarga o'xshab ketadi. Ulaming rostrumi uchli, o'tkir,
og'zi kichkina, dumga yetgan turlarida tishlari yo'q. Bu oilaga uzunligi 6 metr va
og'irligi1000 kg gacha keladigan ulkan beluga
(Huso Imsoin'i
misol qilib,
olish mumkin. Bunday bahaybat beluganing har biridan 300 kg qora ikra olinadi. Bu
oilaga yana uzunligi 3,5 - 4 metrgacha va og'irligi 380 kg gacha keladigan Uzoq
Sharq kalugasi, uncha katta bo'lmagan sterlyad. Uni (uzunligi 60 sm va og'irligi 2
kg) kiritish mumkin. Shuningdek, osyotrlar oilasiga uzun qazg'ich burunli sevryuga,
rus osyotri, keng va yapaloq qazg'ich burunli qilquyruqlar yoki soxta kurakburunlar
va h.k.lar ham kiradi. Rus osyotri Qora va Kaspiy dengizi havzalarida tarqalgan.
Sibir osyotri Rossiyaning shimolidagi daryolarida uchraydi. Amur osyotri Amur
daryosida tarqalgan. Osyotrlarning uzunligi 40 sm dan 1,5 metrgacha. og'irligi esa
100 kg gacha boradi. Sevryuga MDHda Azov, Qora va Kaspiy dengizlarida
18
uchraydi. Tumshug'i juda uzun sterlyad Kaspiy va Qora dengizlari daryolarida
hamda Shimoliy Muz okeanida tarqalgan.
Yevropa belugasi Kaspiy va Qora dengizlarda. uzoq Sharq belugasi
(ko'pincha kaluga deb ataladi) esa Amur daryosi havzalarida yashaydi va uning
og‘irligi 1000 kg dan ortiq bo'lib, 100 yilgacha yashaydi. O'rta Osiyo, shu jumladan
O'zbekiston suv havzalarida Osyotrlardan Orol baqrasi (ship) Orol dengizi hamda
Amudaryo va Sirdaryoning quyi va o'rta oqimida yashagan. Uning uzunligi 2 m
gacha va og'irligi 30 kg gacha borgan. Shuningdek. O'zbekistonda soxta
kurakburunlaming uchta turi uchraydi. Bu baliqlaming tumshug'I keng bo'lib.
kuraksimon shaklda. Boshining pastki tomonida katta og'zi joylashgan. Tanasining
qavariq suyak plastinkalari oralig'ida terisi mayda suyak donachalar bilan qoplangan
bo'lib, yassi plastinkalari yo’q.
Ko'zlari juda kichik. skeleti tog'aydan iborat. Tumshug'ining 4 - 5 ta o'tkir va
qattiq tikanlari bor. Amudaryo katta soxta kurakburuni
(Pseiuioscaphirhynchus
kauf)
Amudaryoning quyilish joyidan Panj daryosi oralig'ida. Bu baliqlarning
tumshug'i keng. yapaloq kuraksimon shakld ya'ni orqa tomoni qoramtir rangda dumi
ipga o'shagan uzun tanasining uchdan bir qismini tashkil qiladi shu o‘xshash
dumining bo'lishi bilan kichik soxta kurakkurundan
(Pseiuioscaphirhynchus
hermanni),
ya'ni kichik gajakjumdan farq qiladi. Dumi xivchin kabi ingichka va
uzun bo’lganligi uchun uni qilquyruq ham deb nomlashadi. Tumshug'ining uchida
5 tagacha o'tkir va qattiq tikanlari bor. Katta yoshdagilarida bir juli o'tkir tikani
ko'zining oldida va bir jufti ko'zining orqa qismida joylashgan. Bu baliqlar aprel
oyida tuxum qo'yadi, 7 yoshida voyaga yetadi. Uvildirig'ining soni 2 mingdan 37
mingtagacha boradi. Chaqaloqlari (lichinkalari) mayda bo'lib, umurtqasizlar bilan,
kattalari esa baliqlar bilan oziqlanadi. Katta soxta kurakburun ovlanadigan qimmatli
baliqlardan hisoblanadi. Lekin kam uchraydi.
Kichik soxta kurakburun
(Pseiuioscaphirhynchus hermanni)
ni kichik
Amudaryo gajakdumi (toshbaqra) ham Amudaryoda tarqalgan. Uning uzunligi 27
sm gacha boradi. Tumshug'i uzun va kambar bo'ladi, tumshug'ida tikanlar soni 2-3
ta. Dumida xivchini yo'q, dum suzgich qanoti geterotserkal tipda tuzilgan.
19
Yelkasidagi cho'girlarining soni 9 - 13 tagacha boradi. ko'zlari kichkina. Ko'krak
suzgich qanotida teri burmalari bo'lishi bilan ajralib turadi. Bu baliq katta soxta
kurakburunga nisbatan kam uchraydi. Shuning uchun ham uning ko'payishi va
rivojlanishi yaxshi o'rganilmagan. Ularning ozig'i suvda vashaydigan umurtqasiz
hayvonlar hisoblanadi. Sirdaryoda ham kichikroq, ya'ni uzunligi 30 sm gacha
boradigan Sirdaryo soxta kurakburuni
(P. fedtschenkoi)
uchraydi. Bu baliqning
tumshug'i va boshi ustida tikanlari yo'q.
Do'stlaringiz bilan baham: |
