|
1.1.4-rasm. Baliqlarning tashqi muhit sharoitiga moslashishi.
Ularda yana yon chiziq organlari ham bor. U suv to'lqinlarini sezadi va suv
harakatiga nisbatan mo'ljal oladi. Demak, baliqlar biologik tom ondan
to'garakog'izlilarga nisbatan ancha yuqori turadi. Buni albatta ularning
serharakatchanligi, faol holda oziqni qidirib jag'la ri va tishlari bilan tutib turishi,
tashqi muhit ta'siriga tez ko'nik ishidan bilsa ham bo'ladi. Bu esa baliqlarning ayrim
organlarining, ayniqsa nerv sistem asining, sezgi organlarining va skeletining yaxshi
rivojlanganligi bilan bog'liq. Baliqlar asosan tashqariga, ya'ni suvga ikra tashlash
orqali ko'payadi. Ba'zi turlarida otalanish ichki, ular otalangan tuxum qo'yadi yoki
tirik tug'adi. Baliqlarning ko'p chiligi ayrim jinsli. Lekin germ afroditlari ham bor
(dengiz ola okuni. dengiz karasi va b.). Baliqlar katta sinfiga 20 mingdan 28 min
gtagacha tur kiradi va ular yer yuzasidagi barcha suv havzalarida uchraydi.
Shulardan MDH da 500 dan ortiq. O'rta Osiyoda 110 ta va O'zbekiston suv
havzalarida 84 ta turi aniqlangan. U larning uzunligi har xil. M asalan: kitsimon
akulaning uzunligi 15 - 18 m gacha va o g'irligi 15 - 20t gacha yetsa, ili orollarid a
yashaydigan pondak balig'i tanasining uzunligi 5 sm va og'irligi 1.5 g keladi.
Baliqlar
katta sinfi o’z navbatida tog'ayli baliqlar
(Chondrichthys)
va suyakli
baliqlar
(Osteichthyes)
sinflariga bo'linadi.
12
1.2. Baliqlarning ahamiyati
Baliq ekologiyasi - baliqlarning turmush tarzini o'rganishga ixtisoslashgan
ixtiologiyaning bir bo'limi:
▪
aholi dinamikasi;
▪
har xil turdagi guruhlar;
▪
baliq hayotining ritmlari;
▪
ovqatlanish, ko'payish va hayot davrlari;
▪
baliqlarning hayvonot dunyosi va atrof-muhitning boshqa vakillari bilan
aloqasi.
Baliqlar - bu faqat suv havzalarida yashovchi umurtqali hayvonlar sinfidir,
ammo quruqlikda bir muncha vaqt tura oladigan o'pka baliqlari mavjud
(protopterlar, toqqa chiqishga, loydan sakrashga). Ular issiq tropikdan tortib sovuq
arktik kengliklarga qadar Yerning barcha burchaklarigacha tarqaldi. Okean va
dengizlarda baliqlar 1000 metrdan ko'proq chuqurlikda yashashi mumkin, shuning
uchun hozirgi zamon faniga hali noma'lum bo'lgan turlari mavjud. Bundan
tashqari, vaqti-vaqti bilan 100 million yil oldin mavjud bo'lgan yoki undan ham
qadimgi tarixiy turlarni kashf etish mumkin. Dunyoda 32,8 mingdan ortiq baliq
turlari ma'lum, ularning o'lchamlari 7,9 mm dan 20 m gacha.
Olimlar baliqlarning bunday guruhlarini yashash joylarining xususiyatlariga
qarab ajratadilar:
▪
pelagik - suv ustunida (akulalar, pike, seld, orkinos, vale, alabalık);
▪
tubsiz - 200 m dan ortiq chuqurlikda yashaydi (qora tanovullar, baliqchilar);
▪
qirg'oq bo'yidagi - qirg'oq zonalarida (gobilar, dengiz ignalari, aralash itlar,
konkilar);
▪
pastki - pastki qismida yashang (paxtakorlar, nurlar, baliqlar).
Gidrosfera omillarining baliqlarning turmush tarziga ta'siri
Baliqlarni tirik saqlashning eng muhim omillaridan biri bu nurdir. Yaxshi yorug'lik
ularga suvda yaxshi harakatlanishiga imkon beradi. Baliqlar qanchalik chuqur
yashasa, u erga kamroq yorug'lik kiradi va juda chuqur yoki pastki qismida
yashovchi turlar ko'r yoki teleskopik ko'zlar bilan zaif nurni idrok etadilar.
13
Baliqlarning tana harorati atrof-muhit haroratiga bog'liq bo'lgani uchun, iliq
va sovuq suv ularning hayot aylanish jarayonlariga har xil ta'sir qiladi. Iliq suvda
baliqlarning faolligi, ularning o'sishi, oziqlanishi, ko'payishi va ko'chishi kuzatiladi.
Ba'zi baliqlar issiqlikka shunchalik moslashganki, ular issiq buloqlarda yashaydilar,
boshqalari Antarktida va Arktika suvlarining past darajalariga bardosh bera oladilar.
Baliq kislorodi suvdan olinadi va uning holati yomonlashsa, bu sekinroq
rivojlanish, kasallik va hatto butun populyatsiyalarning o'limiga olib kelishi
mumkin. Gidrosferaning har xil ifloslanishi, ayniqsa neftning to'kilishi baliqlar
uchun juda xavfli. Ovqatlanish yo'li bilan baliqlar yirtqich, tinch va hamma narsadir.
Ular bir xil va har xil turdagi shaxslar, shuningdek, boshqa hayvonot dunyosi
vakillari bilan o'zaro munosabatlarga ega.
Shunday qilib, baliqlar barcha turdagi suv havzalarida yashaydigan, nafaqat
daryolarda, ko'llarda, okeanlarda, dengizlarda, balki asirlikda ham - akvariumlarda
yashaydigan eng qimmat suv hayvonlari. Ularning o'zlari o'rtasida sezilarli farqlar
mavjud va zamonaviy ilm-fan ular haqida hali ko'p narsalarni o'rganishi kerak
.
Baliqning rangi juda xilma-xildir. Kichkina (8-10 santimetr), rangsiz, butunlay
shaffof tanasi bo'lgan hidga o'xshash noodle baliqlari Uzoq Sharq suvlarida
yashaydi: ichki qismi ingichka teri orqali porlaydi. Suv tez-tez ko'piklanadigan
dengiz qirg'og'i yaqinida bu baliqning podalari ko'rinmaydi. Chayqalar baliq sakrab,
suv ustida paydo bo'lgandagina "noodle" ni yeyishadi. Ammo baliqlarni qushlardan
himoya qiladigan o'sha oq qirg'oq to'lqinlari ko'pincha ularni yo'q qiladi:
qirg'oqlarda siz ba'zan dengiz tomonidan tashlangan baliq noodlelarining butun
shaftalarini ko'rishingiz mumkin. Birinchi urug'lantirishdan keyin bu baliq o'ladi,
deb ishoniladi. Bu hodisa ba'zi baliqlarga xosdir. Naqadar shafqatsiz tabiat! Dengiz
ham tirik, ham tabiiy o'limdan o'lgan "noodle" ni tashlaydi.
Baliq noodlelari odatda katta podalarda topilganligi sababli, ular ishlatilishi
kerak edi; qisman hali ham qazib olinmoqda.
Shaffof tanasi bo'lgan boshqa baliqlar ham bor, masalan, chuqur dengiz
Baykal golomyanka, biz quyida batafsilroq muhokama qilamiz.
14
Osiyoning uzoq sharqiy uchida, Chukchi yarim orolining ko'llarida qora dalliy
baliqlari mavjud.
Uning uzunligi 20 santimetrgacha. Qora rang baliqni ko'zga tashlanmaydigan
qiladi. Dallium torfli quyuq suvli daryolar, ko'llar va botqoqlarda yashaydi, qish
uchun nam mox va o'tlarga ko'miladi. Tashqi tomondan, dallium oddiy baliqlarga
o'xshaydi, lekin u ulardan suyaklari nozik, ingichka, ba'zilari esa butunlay yo'qligi
bilan farq qiladi (infraorbital suyaklar yo'q). Ammo bu baliqda ko'krak qafasi kuchli
rivojlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
