R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

eh, oh, 
naqadar, qaniydi va hokazo;
3) gap bo'laklari tartibining o‘zgarishi: 
Oltin bu vodiylar, jon
O'zbekiston!;
4) emfatik urg‘u olgan so‘zni takrorlash: 
Siidan so'radim,
sizdan;
5) his-hayajon gap ko‘pincha bir tarkibli bo‘ladi: 
Ura! Dunay!
Dunayl
U Y U S H G A N GAP
O'zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog'liq uchta 
hodisa mavjud:
1) gapda uyushgan so'zlar (Bu haqda yuqorida aytildi);
2) qo‘shma gapdagi uyushiq gaplar (Bu haqda quyida -
«Qo'shma gap» bahsida so‘z yuritiladi);
3) uyushgan gaplar.
Uyusliiqlik umumiy ho lat bo‘lib, sodda gapga liam, qo‘shma 
gapga ham xos. Sodda gapda so'zlar uyushib kelsa, q o ‘shma gapda 
so‘z, sodda gap uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiqlik kamida ikki birlik (unsur)dan iborat 
bo‘ladi:
1) uyushtiruvchi ansur;
2) uyushuvchi unsur.
Bu ilcki unsur barclia uyushish hodisasida mavjud.
Xo‘sli, uyushgan g a p nim a va u uyushiq gapdan nimasi bilan 
farqlanadi?
Ma’lumki, har q a n d ay gap grammatik yoki semantik- 
funksional shakllangaia bo'lishi lozim. 
Shu bois u kesimga ega 
bo‘lib, bu kesim [WPm] (kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllangan 
atov birligi) yoki [WY] (semantik-funksional shakllangan gap) 
tarzida bo'lishi lozim. [WP„,] sodda gapda bitta, q o ‘shma gapda 
esa birdan ortiq bo'ladi.
3 8 7

---

Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. 
Ukang rasm chizar edi.
Bu gapning lisoniy qoiipi 
quyidagicha:
[E 
____^ WPm]
2. 
Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko'rar edi
g a p in in g qoiipi esa quyidagicha:
[ E i
------- ► 
W j P J
va 
[E j --------- ► W 2Pm]
î
t
T 
T
K o ‘rinadiki, birinchi gapda 
[W PM] 
va uning kengaytiruvchilari 
m a jm u i bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog‘lovchi 
yordam ida bog‘langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik:
3 . Ukam rasm chizar va singlim televizor ko ‘rar edi.
Bu oldingi 
gapim izdagi kesimlaming [W] qismliri o'zgarmasdan saqlanganligi 
v a
[ P
] qismi bittaga qisqarganligi 
bilan undan farqlanadi. 
D e m a k , gapda 
(W) 
lar ikkita va 
[Pm] 
bitta bo‘lib, u ikkita 
(W ) 
LLchun 
ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga 
c h iq arish mumkin. Bu gapning qoiipi quyidagicha:
[ ( ( E i- W j) va 
(E 2-W 2 » P ra]
A
A
T 
T
Kc^rinadiki, bitta umumiy (Pm)ga ega bo‘lgan birdan ortiq 
(W )dan tashkil topgan gap ham tilimizda mavjud. Bunday gap 
uyushgan gap
deyiladi.
Y o‘ l-yo‘lakay shuni aytib o ‘tish kerakki, uyushgan gaplar 
u yu sh iq qismli qo‘shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun 
quyidagilarni qiyoslaymiz: 1. 
Bahor kelsa, bog'lar yashnasa, sayilga
chiqam iz.
Gapning qoüpi: [Er WiPm (-sa) E
2
-W2Pm (-sa), W3- 
P m]. 2. 
Bahor kelsa, bog'lar yashnaydi va sayilga chiqamiz.
Qoiipi:
[( E l - VVPrai) ((E2 - W2P m) 
va------ ►(W3pm))]. Bu ikkala gap
uyushiq qismli qo'slima gap. Birinclii gapda ergash gap 
( Bahor
kelsa, bog'lar yashnasa)
uyushib, bosh gapga 
tobelanib kelgan. 
Ik k in c h i gapda esa bosh (
bog'lar yashnaydi va sayilga chiqamiz)
uyushib kelgan va ergash gap 
(bahor kelsa)
ularga bab-baravar 
tegishli. Bular uyushiq gapdir.
3 8 8

---

Ma’lum b o ‘ladiki, uyushiq gap qo£shma gaplar tarkibida 
bo‘ladi. Uyushgan gap esa o ‘zbek tilida sodda va qo‘shma gaplar 
orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U kesimdagi (W)si birdan 
ortiqligi bilan q o ‘shma gapga, ( P m)ning bittaligi bilan esa sodda 
gapga yaqinlashadi. Shuning uchun ham u o ‘z mavqei bilan «oraliq 
uchinchi»dir, y a ’ni codda va qo‘shm a gaplar orasidagi hodisadir.
Sodda va q o ‘shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta 
shakllangan 
kesimning 
mavjudligi. 
Eganing. 
bor^yo‘qligi, 
ifodalangan-ifodalanmaganligi 
ahamiyatsiz. 
Uyusligan -gapni 
belgilashda esa bosh om il ikkita:
1) bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
2) birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdaiv ham 
(.