R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

(to'ldimvchi) kesimning lug‘a v iy m a ’no anglatuvchi qismiga, 
bu
(aniqlovchi) esa 
kitobni so‘z ig a b o g ‘lanmoqda. Buni chizmada
quyidagicha tasvirlash m um kin 
(41-jadval):
Sodda gapning taxkibiy qismiari
41-jadval
o‘qi
di
k
kitobni
kecha
Biz
bu
Demak, gapning kesim i tarkibidagi kesimlik qo‘shimchalariga
tobelangan 
kecha 
(h o ï) 
v a
b iz  
(ega) 
so‘zlari 
— 
gap
kengaytiruvchilari. 
Biroq[ 
o'qidik 
kesimining 
lug'aviy 
ma’no
anglatuvchi qismi bo‘lgan 
o'qi s o ‘zi istalgan boshqa fe’l (yoz, chiz,
ol, ber) bilan almashtirili'b, \-d ik \ q ism i saqlab qolinsa, biz so‘zi
ega, 
kecha so‘zi h o l vazifasida q olaverad i.
Demak, 
kesim lik 
kategoriyasi 
gapning 
markazini
shakllantiruvchi 
asosiy 
v o sita
b o ‘lganligi 
sababli, 
yuqorida
keltirilgan gapdagi 
ega gapning 
sintaktik qurilishiga bevosita
aloqador qism — gap k engaytiruvchisi deb baholanishi kerak.
Egaairg mavjudligi kesim vazifasida kelgan so'zning ma’nosi bilan
335

---

e m a s, balki kesimlik grammatik shaklining, 
jumladan, uning
tarkibidagi 
shaxs-son ma'nosi bilan bogliq. Ko‘rinadiki, ega
kesim lik kategoriyasi tarkibiga kiruvchi shaxs ma’nosini o ‘zida
muayyanlashtiradi.
Darslik va qo‘llanmilarda egani ng shu gap tarkibidagi boshqa
bir 
so‘zga 
ergashib so‘z birikrmsi tuza olmasligi (masalan,
yuqoridagi gapda 
biz o'qidik hosilasi so‘z birikmasini emas, balki
g a p n i berishi) ta’kidlanadi. Xuddi shuningdek, 
men o'qituvchiman
gapída ham 
men olmoshi o'qituvchi so ‘zi bilan so‘z kengaytiruvchisi
sifatida birikib so‘z birikmasi tuza olmaydi. 
Mening o ‘qituvchim so‘z
birLkmasida esa boshqacha holatni kvizatamiz, ya’ni bu yerda so‘z
birikmasi grammatik shakl — egalik qoshimchasi 
\-im\ ning
sintaktik qobiliyati asosida yuzaga keladi 
va o'qituvchi so‘zining
sem antik valentligiga alojador emas.
Gap 
kengaytiruvchisi 
sifatida 
ega 
gapning 
kesimlik
qo£ shim chalari tarkibidagi shaxs-son, hol esa zamon, modallik,
tasdiq-inkor shakllari bilan bog‘lanaii.
Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning
boshq a bir so ‘zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik
qurílmadagi barcha tobe birliklarning umumiy — faqat bir so‘zga
tobelanish, lekin birdan ortiq so‘zga hokirn mavqeida b o la olish
qonuniyatini (xususiyatini) namoyon qiladi.
M od al gap kengaytiruvchi. 
M a’lum bo‘ldiki, [P ra] tarkibida
tasdiq-inkor va modallik m anolari ham mavjud. Shuning uchun
[P m ]da mujassamlashgan va turli vositalar bilan ifodalangan tasdiq-
inkor, taxm in, gumon, shubha, islionch, aniqlik, qat’iylik, shart,