3-mavzu. Nutq tovushlari va ularning tasnifi

dastlabki til fikrlovchi inson shakllangan paytda, shunday inson paydo bo‘lishi mumkin
bo‘lgan joyda va insonlarning bir-birlariga nimanidir aytish istagi yuzaga kelganligi uchun paydo bo‘lgan.
Dastlabki tilning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq moddiy dalillarning yo‘qligi bir qancha farazlarning (ba’zi
manbalarda
nazariya
ham deyiladi) yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan.
1. Tovushga taqlid nazariyasi
qadimgi Yunonistonda antik davrda (eramizdan oldingi 1-2 asrlarda)
stoiklar
degan faylasuflar guruhi tomonidan shakllantirilgan bo‘lib, unga ko‘ra inson tili tabiatdagi turli tovushlarga taqlid
qilish asosida paydo bo‘lgan emish. Haqiqatan ham, deyarli barcha tillarda tovushga taqlid bildiruvchi so‘zlar
mavjud. Masalan, o‘zbek tilida
taq-tuq, shitir-shitir;
rus tilida
gav-gav
(it hurishiga taqlid),
kva-kva
(qurbaqa ovoziga
taqlid),
ga-ga
(o‘rdak ovoziga taqlid) kabi so‘zlar bor va hatto shu so‘zlar asosida bir qancha so‘zlar ham yasalgan:
shitirlamoq, taqa, kvakayet, gavknul.
Bu nazariyaning g‘ayri-ilmiy nazariya ekanligi quyidalarda namoyon bo‘ladi:
1) tovushga tiqlid so‘zlar barcha tillarda ham juda ozchilikni tashkil etadi va lug‘at tarkibidagi boshqa
so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini bu nazariya asoslab bera olmaydi;
2) mantiqan fikrlaganda, rivojlangan tillarga nisbatan rivojlanmagan tillarda bunday so‘zlar ko‘p bo‘lishi kerak
edi, vaholanki, tekshirishlar buning aksini ko‘rsatadi;
3) qadimgi odamning hali uncha rivojlanmagan hiqildog‘i bunday so‘zlarni talaffuz qilishga moslashmagan.

---

2. Undov nazariyasi
eramizdan oldin yashab o‘tgan Epikur (341-270) degan faylasuf tarafdorlari bo‘lmish
epikuristlar
tomonidan o‘ylab topilgan nazariya bo‘lib, unga ko‘ra til insonning his-tuyg‘ularini ifodalaydigan
oh,
uf, dod
kabi undov so‘zlar asosida yuzaga kelgan emish. To‘g‘ri, taqlid so‘zlar kabi undov so‘zlar ham har bir tilning
lug‘at tarkibida mavjud va ular asosida ham yangi so‘zlar hosil qilish mumkin:
uflamoq, dodlamoq
kabi. Bu nazariya
ham quyidagi kamchliklarga ega:
1) undov so‘zlar ham barcha tillarda juda ozchilikni tashkil etadi va bu nazariya ham lug‘at tarkibidagi boshqa
so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini asoslab bera olmaydi;
2) inson o‘z his-tuyg‘usini yolg‘iz qolganda ham ifodalashi mumkin, vaholanki, tilning asosiy vazifasi aloqa-
aralashuv vositasi bo‘lishdir.
3) bu nazariya tilning paydo bo‘lishini ong bilan emas, his-tuyg‘u bilan izohlab qo‘ya qoladi.