Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

7.3.
 
Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari 
 
Bozor istiqboli eksport yoki import mahsulotlari, bozordagi baholar va 
boshqalar shaklida ishlab chiqilishi mumkin. Ular 3-5 yilgacha va uzoq 
muddatlarga aniqlanishi mumkin. Istiqbolni aniqlash usuli uning maqsadiga, 
istiqbolni ko‘rish darajasini o‘rganishga, axborot ta’minotiga va boshqa 
shartlarga bog‘liq. Istiqbolni aniqlash uchun statistik ma’lumotlar bilan 
ta’minlanadi. 
Istiqbolni belgilash usullari turli mezonlar bo‘yicha tavsiflanadi. 
Natijalarni berish shakliga qarab istiqbol ko‘rsatkichlari miqdoriyva 
sifat ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Muddatiga qarab qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli istiqbol 
ko‘rsatkichlari bo‘ladi. 
Istiqboli belgilanayotgan obyekt hajmiga qarab umumiy (respublika 
iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlari) va xususiy (alohida bir tarmoq, 
infrastruktura, yirik kompaniya uchun). 
Istiqbolni belgilash usullari qo‘llanilishining amaldagi samara- dorligi - 
bozor hajmini aniqlash, tashqi omillarning turli ko‘rsatkichlarga ta’sirini 
belgilash, bu omillarning bozor holatiga va dinamikasiga, konyunkturaga 
ta’sirini o‘rganish istiqbol ko‘rsatkichlarini alternativ tahlil qilishga imkon 
beradi. Iqtisodiy bashoratlashda ko‘pincha, ekspert baholash usuli masalan, 
Delfi usuli qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, ekspertlar 
guruhi o‘z kuzatishlari, tahlillari asosida u yoki bu muammo bo‘yicha 
istiqbol ko‘rsatkichlarini isbot - dalil (argumentli fakt) larga asoslanib 
baholaydilar. Umumiy fikrlar- bozor, uning holati, rivojlanishi, raqobatning 
kuchayishi, yangi bozor segmentlarining paydo bo‘lishi kabilar haqida 
ekspert xulosalari qilinadi. So‘ngra ekspertlar xulosalari natijalari yana 
maxsus standart dastur (kompyuter dasturi) yordamida tahlil qilinadi. 
Natijalar qaror qabul qiluvchi mas’ul shaxsga topshiriladi. 
Bozor holatining kelajagini bashoratlashda ekspert usuli qo‘llanilib, 
unda quyidagi vazifalar hal qilinishi mumkin. 

Talabning 
o‘rta va uzoq 
muddatga 
mo‘ljallangan 
hajminianiqlash. 

Keng assortimentdagi mahsulotlar uchun qisqa muddatga mo‘ljal- 
langan talab hajmi. 

Yangi tovarlarga talabning shakllanishini baholash. 

Iste’molchilarning 
yangi 
tovarlarga 
bo‘lgan 
munosabatiningbo‘lishi mumkin bo‘lgan talab hajmini aniqlash. 

---

145 

Bozordagi raqobatni baholash. 

Firmaning bozordagi holatini aniqlash va boshqalar. 
Ekspert usuli nisbatan sodda va to‘liq axborot bazasi bo‘lmaganda ham 
undan foydalanish mumkin. Bu usulning yana bir yaxshi tomoni u orqali 
bozorga tegishli sifat ko‘rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin, masalan, 
bozorda ijtimoiy –siyosiy holatning o‘zgarishi, ekologiyaning ishlab 
chiqarishga va mahsulotlarni iste’mol qilishga ta’siri kabilarni aniqlash 
mumkin. Bu usulning afzalliklari bilan birga kamchiliklari ham mavjud, 
ya’ni ekspertlar fikrining subyektivligi, ular fikr–mulohazalari- ning 
cheklanganligi. Delfi usulida ekspertlar xulosasi yozma ravishda har bir 
ekspertdan bir necha bosqichda olinib, keyin bir xulosaga kelinadi. 1-3 yil va 
uzoq muddatga mo‘ljallangan prognozlarda bu usul bilan qilingan natijalar 
o‘zini oqlagan. Bu tadqiqotda 10 dan 150 tagacha ekspert qatnashishi 
mumkin. Bu albatta, masalaning qo‘yilishiga, muammoning katta– 
kichikligiga bog‘liq. 
Ekspert baholash usulida keng qo‘llaniladigan uslubiyot bu-«aqliy 
hujum» hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, muammo ekspertlarning 
bahs–munozarasi, muhokamasi asosida olib borilib, muammoning u yoki bu 
yechimi ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi. Diskussiya oldindan tuzilgan 
ssenariy asosida olib boriladi. Ekspertlash orqali istiqbolni baholashni 
tashkil etishning yangicha sxemasi 
«sinektika» usulini 1960-yilda U.Gordon taklif etdi. Uning «aqliy hujumdan» 
farqi shundan iboratki, ma’lum tarkibdagi ekspertlar guruhi (miqdor jihatdan 
stabil) «hujumdan» «hujumgacha» ma’lum tajriba to‘plab boradilar. 
Konyunktura prognozi bozordagi holatni ma’lum davr ichida oldindan 
ko‘rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Bunda 
konyunkturaga 
ta’sir 
o‘tkazuvchi 
omillarning 
yaqin 
kelajakdagi 
xususiyatlarini aniqlashga e’tibor qaratiladi. 
Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahlili asosan konyunktura 
prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o‘rnini bosuvchi 
tovarlar va to‘ldiruvchi tovarlarning o‘zaro muvozanatini aniqlashga 
qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning bozorni 
o‘rganish usullaridan keng foydalaniladi. 
Bozor konyunkturasini o‘rganishning sotuvchi va ishlab chiqaruv- chilar 
uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini qaysi yo‘nalishda 
rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo‘llash bo‘yicha aniq va ishonchli 
axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi. 
Konyunkturani shuning uchun o‘rganish va bashoratlash kerakki,uni 
bilish mahsulotlarini eng foydali narxlarda sotish va sotib olish, mavjud 
resurslarni oqilona joylashtirish (manevrlashtirish), bozorda kutilayotgan 
holat bilan mos holda tovar ishlab chiqarishni kengaytirish yoki qisqartirish 
imkonini beradi. Tovar bozori konyunkturasining tahlili quyidagi jihatlar 
bo‘yicha o‘tkaziladi. Birinchi navbatda, mamlakat iqtisodiyoti siklining 
qanday bosqichdaligini aniqlash va unga kompleks tavsif berish zarur. 
Keyin ishlab chiqarish tahlil qilinadi. Aniq bir tovarni yaxlitligicha 
jahon bozori asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlar bo‘yicha ishlab chiqarish 

---

146 
dinamikasi ko‘rib chiqiladi, bu tovarni chiqarishdagi o‘zgarishning asosiy 
sababi o‘rganiladi. Asosiy e’tibor ilmiy-texnika taraqqiyotining tarmoq va 
tadqiq etilayotgan tovar bozoridagi ta’siriga qaratiladi. 
Talab va iste’mol dinamikasining tahlili yaxlit holda va iste’molchi 
mamlakatlar bo‘yicha bo‘laklangan holda o‘tkaziladi. Shuningdek, bozor 
sig‘imiga ta’sir etuvchi asosiy omillar ham o‘rganiladi, bu tovar iste’moli 
sohasidagi ahvol tadqiq etiladi va bozorning monopollashtirish darajasi, 
savdoning shakli va metodlari ularning dinamikasi aniqlanadi. Ilmiy-texnika 
taraqqiyotini tovarning iste’moli darajasiga ta’siri albatta o‘rganiladi. 
Zaxiralarni tahlil qilish ishlab chiqaruvchilar va savdoda ham, 
iste’molchilarda ham zaxiralar sohasi siyosatini tadqiq etishni, ularning 
harakatlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi. 
Tovarlarning yaxlit va alohida mamlakatlar bo‘yicha jahon eksporti va 
importini tahlil qilishda savdoning yangi shakllari, bojxona tarif va valuta 
tizimi masalalari ko‘rib chiqiladi. Tovarlar eksporti va importining 
rivojlanish bashorati tuziladi. 
Narxlar – konyunkturaviy tahlilning eng muhim elementi hisobla- nadi. 
Narx dinamikasi ko‘rib chiqiladi. Narxlar o‘zgarishining asosiy sabablari, 
ularning yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi, xomashyolar va yarim 
fabrikatlar narxining o‘zgarishiga, mehnat unumdorligining oshishi, 
inqirozning oldini olish, valuta kursining o‘zgarishi, savdo metodlari va 
shakliga ta’siri hamda aloqalari tahlil qilinadi. Raqobat- chilarning narx 
sohasidagi, davlatning narxni shakllantirishidagi siyosatlari ta’minlanadi. 
Bozor sig‘imi – bozorni tadqiq etishning asosiy tomonlaridan biridir. 
Bu ko‘rsatkich prinsipial ravishda tovar savdosining imkoni bo‘lgan hajmini 
namoyish qiladi va bir yil yoki qandaydir vaqt davomida unda realizatsiya 
qilinadigan (jismoniy birliklarda yoki qiymat ifodasida) hajmi bilan 
belgilanadi. 
Bozorning sig‘imi turli xil usullar bilan baholanadi. Birinchi holatda 
quyidagi formuladan foydalanish mumkin: