Бошқармадаги низо

 
 
2.4. Бошқариш фаолиятида қўлланиладиган ҳужжатларнинг 
асосий турлари. 
Маълумки, ҳар қандай ҳужжат муайян ахборотни у ёки бу
тарзда ифодалаш учун хизмат килади.
Бизнес ҳужжатларини юритишдаги ҳужжатлар қўйидагича 
таснифланади: 
№ 
Ҳужжатларнинг 
танифланиши 
Ҳужжатлар турлари 
1.
Бошқарув ахбороти-нинг 
сифатига кура 

кирим; 

чиқим. 
2.
Фаолият турига кўра 

маъмурий ва умумий саволлар 
бўйича; 

молиявий-ҳисоб жараёнлари; 

таъминот ва савдо бўйича; 

персонал ходимлар бўйича. 

---

25 
3.
Мазмунига кўра; 

содда ҳужжатлар; 

мураккаб ҳужжатлар. 
4.
Яратилиш даврига кўра 

ички ҳужжатлар; 

ташқи ҳужжатлар. 
5.
Белгисига кўра 

қоралама; 

асл нусха; 

нусха; 

эркин нусха; 

кўчирма; 

иккинчи нусха. 
6.
Мазмун баёнининг 
шаклига кўра 

шахсий ҳужжатлар; 

қолипли ҳужжатлар; 

намунали ҳужжатлар. 
7.
Ҳужжатлар тегишлилик 
жиҳатига кўра 

хизмат ёки расмий 
ҳужжатлари; 

хусусий ҳужжатлар. 
8.
Бажарилиш муддатига 
кўра 

шошилинч ҳужжатлар; 

ношошилинч ҳужжатлар. 
9.
Маъмурий-бошқарув 
фаолиятида хизмат 
мавқеига кўра 

ташкилий ҳужжатлар; 

фармойиш ҳужжатлари;

маълумотсимон ахборот 
ҳужжатлари;

хизмат ёзишмалари. 
Айни муассасанинг узида тузиладиган ва шу муассаса ичида
фойдаланиладиган ҳужжатлар ички ҳужжатлардир. 
Муайян муассасага бошқа ташкилот ёки айрим шахслардан
келадиган ҳужжатлар ташки ҳужжатлардир.
Содда ҳужжатлар эса муайян бир масалани уз ичига олади. 
Икки ёки ундан ортик масалани ўз ичига оладиган ҳужжат 
мураккаб ҳужжатлардир.
Матннинг ўзига хослиги, бетакрорлиги, ҳамиша ҳам бир 
андозада 
бўлмаслиги 
хусусий 
ҳужжатларнинг 
асосий 
белгиларидир. Бундай ҳужжатларда ҳам муайян доимий таркиб 
мавжуд бўлсада, бевосита мазмун баёни бир қадар эркин
бўлади. 
Намунавий ҳужжатлар бошқарувнинг муайян бир хил 
вазиятлари 
билан 
боғлик, 
бир-бирига 
ўхшаш 
ва 
кўп 

---

26 
такрорланадиган масалалар юзасидан тузилган матнларни ўз ичига
олади. 
Қолипли ҳужжатлар одатда, олдиндан тайёрланган босма иш 
қоғозларига ёзилади, бундай ҳужжатларда икки турли ахборот
акс этади. Янги ўзгармас ва ўзгарувчи ахборотлар шунинг учун
бу турдаги ҳужжатларга нисбатан кўпинча “ёзмоқ” эмас, балки 
“тўлдирмоқ” сўзи ишлатилади. Шу ўринда айтиш керакки, 
ҳужжатларнинг қолипли турларини кенгайтириш иш юритишни 
такомиллаштиришдаги истиқболли йўлларидан биридир. Чунки 
бундай қилиш ҳужжат матнларини бир хилликка олиб келиш ва 
ҳужжат тайёрлаш учун кетадиган вақт ҳамда меҳнатни анчагина 
тежаш имкониятини беради. 
Қолипли ҳужжатларга иш ҳақи ёки яшаш жойи ҳақидаги 
маълумотномалар, айрим далолатномалар, хизмат сафарлари 
гувоҳномалари ва бошқа кўплаб ҳужжатларни киритиш мумкин. 
Хизмат ҳужжатлари тайёрланишига кўра муассаса ёки 
мансабдор шахсларга тегишли бўлса, шахсий ҳужжатлар якка 
шахслар томонидан ёзилиб уларнинг хизмат фаолиятларидан 
ташқаридаги ёки жамоат ишларини бажариш билан боғлиқ 
масалаларга тегишли бўлади. 
Асл нусха ҳужжат ҳар қандай ҳужжатнинг асли, биринчи 
расмий нусхасидир. Асл нусханинг айнан қайта кўчирилган шакли 
нусха деб юритилади, одатда нусханинг ўнг томонидаги юқоридаги 
бурчагига нусха деган белги қўйилади. 
Ҳужжатчиликда шунингдек айнан ва эркин нусхалар ҳам 
фарқланади. Айнан асл нусханинг барча хусусиятларини ҳужжат 
зарурий қисмларининг жойлашиши мавжуд шаклий белгилар 
матндаги босма, ёзма ҳарф шакллари ва шу кабиларни аниқ ва 
тулиқ акс эттиради. Эркин нусхада эса ҳужжатдаги ахборот 
тўлалигича ифодалансада, бу нусха ташқи хусусиятлари жиҳатидан 
бевосита мувофиқ келмайди, яъни эркин нусхада асл нусхадаги 
муҳр ўрнига “муҳр” деб, имзо ўрнига “имзо” деб, герб ўрнига
“герб” деб ёзиб қўйилади. Баъзан муайян ҳужжатга тўласига 
эмас, балки унинг бир қисмига эхтиёж туғилади. Бундай ҳолларда 
ҳужжатдан нусха эмас, балки кўчирма олинади. Асл нусха 
йўқолган ҳолларда ҳужжатнинг иккинчи нусхаси берилади, 
иккинчи нусха асл нусха билан бир хил ҳуқуқий кучга эгадир. 
Ташкилий ҳужжатлар мазмунан ташкилот, муассаса ва 

---

27 
корхоналарнинг ҳуқуқий мақоми, таркибий тармоқлари ва 
ходимлари, 
бошқарув 
жараёнининг 
боришида 
жамоа 
иштирокининг қайд қилиниши, бошқа ташкилотлар билан 
алоқаларнинг ҳуқуқий томонлари каби масалаларини акс эттиради. 
Низомлар, йўриқномалар, мажлис баёнлари, шартномалар ана 
шундай ташкилий ҳужжатлар жумласига киради. 
Маълумотсимон ахборот ҳужжатлари анча катта гуруҳни 
ташкил қилади, бундай ҳужжатларнинг иш юритиш жараёнидаги 
иштироки ҳам жуда фаол. Бу гуруҳ далолатнома, маълумотнома, 
ариза, тушунтириш хати, ҳисобот, ишончнома, тавсифнома каби 
ҳужжатларни уз ичига олади. Жумаладан:
Ариза
ижтимоий хаётимизда энг куп қўлланадиган расмий 
ҳужжатлардан биридир. Одатда ариза бир нусхада тузилади ва 
қўлда ёзилади. Шунинг учун аризанинг шакли ва ёзилиш тартибига 
риоя қилиниши керак. 
Аризада қўйидагилар қайд этилади: 
-
ариза такдим этиладиган ташкилотнинг номи ва раҳбарнинг 
исми, фамилияси; 
-
ариза берувчининг исми, фамилияси, лавозими ва тулиқ 
манзили; 
-
ҳужжатнинг номи; 
-
асосий мақсади: илтимос, таклиф ёки шикоят; 
-
аризага илова қилинадиган ҳужжатлар номи; 
-
ариза ёзилган вақт (сана, кун, ой, йил) қоғознинг чап томонида 
ёзилади; 
-
имзо эса ўнг томонда - исми, фамилияси олдидан қўйилади. 
Ариза ёзиш қоғознинг юқори қисмидан, чап томондан бир оз 
жой колдириб бошланади. Кейин бир-икки сатр ташланиб, ариза 
ёзувчининг исми, фамилияси кўрсатилади. Шундан кейин 
пастроқдан бир йўл қолдирилиб, ўрта жойдан катта ҳарф билан 
АРИЗА деб ёзилади ва нуқта қўйилади.