Диссертация илмий раҳбар: техника фанлари номзоди, доц. Н. Б. Мирзаев 2021 й. Ташкент 2021 2

2.3. Пойабзал деталлари учун нотўқима қатламли материалларини 
шакллантириш усули 
Нотўқима материаллар (НМ) ишлаб чиқариш бутун дунёда жадал 
ривожланмоқда (AҚШ, Германия, Япония, Хитой, Ҳиндистон ва 
бошқалар). 
Кейинги 5 йил ичида дунёда НМнинг ўртача йиллик ўсиш суръати 
7,4% ни ташкил қилади. НМни глобал истеъмол қилиш ҳажми
2012 йилдаги 7,9 миллион тоннадан 2017 йилда 11,3 миллион тоннага 
ўсмоқда. Россияда нотўқима материалларни ишлаб чиқариш яқинда 
тўқимачилик саноатида инвестицияларда ҳам, ишлаб чиқаришнинг 
жисмоний ҳажмларида ҳам юқори ижобий тенденцияни кўрсатадиган 
ягона суб-саноат бўлди. 2015 йилда йилига 1725 миллион м.кв ишлаб 
чиқариш режалаштирилган, 2020 йилда - йилига 2000 миллион м.кв. 
Нотўқима ишлаб чиқаришнинг интенсив ўсишининг асосий 
шартлари технологиянинг прогрессивлиги бўлиб, бу ишлаб чиқариш 
жараёнларини ҳар томонлама механизациялаш ва автоматлаштириш, ишчи 
кучи ва капитал харажатларни камайтириш ва барча турдаги толаларни 
қайта ишлашга имкон беради. Ўзларининг хусусиятларига кўра, НМлар 
матолар билан муваффақиятли рақобатлашади ва уларни алмаштирадилар 
ва баъзи хусусиятларида анъанавий тўқимачилик материалларидан устун 
турадилар. 
НИИНМ AЖ маълумотларига кўра, яқин келажакда 
ушбу ассортимент гуруҳлари учун йилига миллион м.кв учун НМ 
учун энг катта талаб: 
- тиббий ва санитария-гигиена мақсадлари учун материаллар - 500-
550. 
- геотекстил нотўқима материаллар - 1000-1300. 
- изоляцион НМ - 170-200. 
- полимер қопламалар учун асослар – 160-165. 
- тозалаш учун материаллар - 5080. 

---

41 
- автомобилсозлик учун полотно - 15-18. 
- филтр матолари - 15-25. 
- қурилиш мақсадлари учун материаллар - 100-110. 
- агротекстил материаллари - 100-120. 
- сорбсия НМ - 100-120. 
- ҳимоя кийим учун материаллар - 5-10. 
Тез ривожланаётган саноат 
Ҳозирги кунда НМда 30 га яқин йирик корхона ва 100 дан ортиқ ўрта 
ва кичик фабрикалар мавжуд. Биргина 2013 йилда 10 та ишлаб чиқариш 
линияси сотиб олинди ва фойдаланишга топширилди. 
Нотўқима материал механик (игна билан тиқиш, тўқиш-тикиш, 
фелте-кигиз усули), физик-кимёвий (бириктиргич билан сингдириш, 
термал боғлаш, спиннерет, сиёҳ, қоғоз тайёрлаш) ва аралаш технологиялар 
(индивидуал боғлаш усулларининг комбинацияси, қўшимча, такрорланган, 
кўп қатламли, тўлдирилган, сурилган ва бошқалар). Ҳозирги вақтда асосан 
технологиялар ишлаб чиқилган: спин билан боғланган (спунбонд, 
мелтблаун), жет (спанлейс), электрофор-мование ва бошқалар сўрилиш 
қобилиятини ошириши ва бошқалар. Тўқимайдиган материалларни ишлаб 
чиқаришда барча турдаги табиий ва кимёвий толалар қайта ишланади, шу 
жумладан, йигирилмаган (узунлиги 2-6 мм) ва қўшимча равишда металл, 
шиша, керамика ва бошқалар. Технологиялар ултра юпқа ва нано-толалар 
ёрдамида ишлаб чиқилмоқда. 
Нотўқима матоларнинг таснифи ва ассортименти: 
1.Трикотаж ва тикиш усули (толали тували тўқиш, иплар тизимлари, 
тўқимачилик ёки тўқимачилик бўлмаган материаллар, шунингдек 
уларнинг иплар (иплар) ёки эляфлар билан тўқилган тўқилган 
бирикмалар). 
Нотўқима материаллар деганда полимер плёнкалар, алюминий 
фолга, полимер тўрлар ва бошқалар тушунилади. 

---

42 
Канвасдан тикилган ип (толали тували тўқиш, шунингдек, унинг 
тўқимачилик ёки нотўқима материаллар билан бирикмаларини, иплар 
билан тўқиш). 
Ип тикиш (ипларнинг бир ёки бир нечта тизимини, шунингдек 
уларнинг толали тўрлар, тўқимачилик ёки нотўқима материаллар билан 
бирикмаларини, тўқилган иплар билан ипларни тўқиш). 
Мато билан тикилган (тўқимачилик ёки нотўқима матоларини иплар 
(иплар) билан тўқилган тўқималар билан ва ҳалқа тузилишини ҳосил 
қилиш билан тўқиш). 
Ипдан тикилмаган тувал (толали тували тўқиш, шунингдек, унинг 
тўқимачилик ёки тўқимасиз материаллар билан бирикмаларини, трикотаж 
трикотажли тувал толалари тўпламлари билан). 
2. Игна зарб қилиш усули (ёпиштирилмаган ёки боғланган толали 
тувални, шунингдек, унинг бошқа тўқимачилик ёки нотўқима 
материаллари билан бирикмаларини, бўшашган моддалар қатламлари 
билан ва бошқаларни ёпиштириш ёки қўшимча эффект бериш мақсадида 
тиканли ёки вилкалар игналар билан тешиш). 
Игна билан ишланган фреймсиз (толали тувални тиканли игналар 
билан бир-бирига боғлаб қўйиш учун тешиш). 
Игна зарб қилинган рамка (қатламларни ёпиштириш ва ёки 
бирлаштириш учун толали тувални бошқа тўқимачилик материаллари 
билан тиканли игналар билан тиқиш). 
Композицияли игна зарб қилинган (боғланмаган ёки боғланган 
толали тувални тешиш, шунингдек, унинг бошқа тўқимачилик ёки 
тўқимачилик материаллари билан бирикмалари ва бўшашган моддалар 
қатлами (лой ва бошқалар), ўт уруғлари ва бошқалар (қатламларни 
ёпиштириш ва ёки боғлаш). 
Игналилар билан тузилган (ёпиштирилган толали тувални тешиш, 
шунингдек, бошқа эффектлар бериш ва ёки қатламларни бирлаштириш 

---

43 
учун вилкалар игналар билан бошқа тўқимачилик ёки тўқимачилик 
бўлмаган материаллар билан бирикмалар). 
3. Полотно тикма усули (спунлаcе) (боғланмаган ёки боғланган 
толали тувални, шунингдек, бошқа тўқимачилик ёки тўқимачилик 
бўлмаган материаллар билан бирикмаларини, қуйма моддалар қатламлари 
билан ва ҳоказоларни, сув ёки буғ оқимлари билан ёпиштириш ва қўшимча 
эффектлар бериш).
Кўрсаткич натижаларидан кўриниб турибдики туя жуни ўзининг 
физик –механик хоссалари қўй жунидан анча юқори. 
Физик-механик хоссалар кўрсаткичларининг тахлили дастлабки 
натижалар таклиф этилган услуб ва материалнинг истиқболли эканлигини 
кўрсатди.
Туя жунидан олинган нотўқиманинг физик-механик хусусиятлари 
қўй жунидан олинган нотўқиманинг физик-механик хусусиятларига 
нисбатан юқорилиги тажрибалардан кўринди. Шу сабабли оёқ панжасини 
ташқи ҳароратдан ҳимояловчи материал сифатида туя жунидан олинган 
нотўқимани қўллаш мақсадга мувофиқ.
 
Нотўқимага талаблар тобора ортиб бормоқда, шунинг учун 
мамлакатимиз кимё саноати томонидан янги турдаги толалар, боғловчи ва 
бошқа 
ёрдамчи 
хом 
ашёларни 
ишлаб 
чиқариш 
зарур. 
НМ 
технологиясининг 
ривожланиши 
уларни 
ишлаб 
чиқариш 
учун 
ускуналарнинг ҳолати билан ҳам белгиланади. Хорижий компаниялар 
ушбу бозорда муваффақиятли фаолият юритмоқдалар: Aндритз (Халқаро 
концерн), ДилоГроуп (Германия), Реифенҳаусер (Германия), Cорматех 
(Италия), Ҳиллс (AҚШ) ва бошқалар. Тўқимачилик саноатини 
ривожлантиришда саноат учун юқори малакали кадрлар тайёрлаш асосий 
масала ҳисобланади [24]. 
Нотўқима материаллар деб- бир ёки бир нечта қалинликдаги 
тўқимачилик материалларини (толали пахта, ип, кам пишиқликдаги 
газламаларни) 
турли 
йўллар 
билан 
бириктирилиб 
тайёрланган 

---

44 
материалларга айтилади. Улар кичик қалинликка, эни катта бўлган ва 
чекланмаган узунликка эга бўлган материаллар ҳисобланади. Агар тараш 
машинаси ва аппаратидан чиққан юпқа пахтадан икки ёки ундан ортиқ 
қалинликда холст ҳосил қилиниб, улар узаро бириктирилса (масалан, 
йелимланса) нотўқима материал ҳосил бўлади. Умумий ҳолатда нотўқима 
материаллар икки элементдан иборат бўлиб, улардан бири асос, иккинчиси 
эса боғловчи элемент ҳисобланади. Асос материал сифатида толали холст 
ишлатилади. Боғловчи материаллар сифатида эса иплар ишлатилиб, улар 
толали холстлардан ёки полимер моддалардан (полиэтилен, каучук) 
моддаларидан тайёрланган бўлиши мумкин. Нотўқима материалларни 
ишлаб чиқаришда механик, кимёвий технологиялардан фойдаланиш 
мумкин. Ҳозирда корхоналарда АЧВ-1, АЧВ-В, АЧВ-Ш-250 типидаги 
механик технологияда ишловчи агрегатлардан фойдаланилади. Улардан 
ташқари ҳозирда корхоларда Чехия ва Германиянинг ―Арахийе‖, 
―Маливатт‖, ―Маммо-1600‖, ―Малипол-1600‖ агрегатларидан ҳам 
фойдаланиб нотўқима материаллар ишлаб чиқарилмоқда. Бу агрегатларда 
кенг диапозонли хоссаларга эга бўлган нотўқима материалларни ишлаб 
чиқариш 
мумкин. 
Шунингдек 
бу 
соҳада 
технологияларни 
такомиллаштириш, 
нотўқима 
материалларнинг 
физик-механик 
хоссаларини яхшилаш, автоматлаштирилган ишлаб чиқаришни ташкил 
этиш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилмоқда.
Нотўқима материалларини ишлаб чиқариш технологияси ўз ичига 
қуйидаги жараёнларни олади: 
Толани тайёрлаш, холстни ҳосил қилиш, толаларни бир-бирига 
бириктириш, яьни толалар орасида боғларни ҳосил қилиш ва олинган 
материални пардозлаш, яьни унга махсус хосса бериш жараёнлари киради. 
Нотўқима материалларнинг асоси турли толалардан тайёрланади. 
Улар табиий ёки кимёвий толалар бўлиши мумкин.
Нотўқима материалларни ишлаб чиқаришининг ўзига хос бўлган 
хусусияти шундаки, бу усулда паст сифатли Хомашёлар, ишлаб чиқариш 

---

45 
чиқиндилари, калта толалар (3 мм гача бўлган) Хомашё сифатида 
ишлатилади. Толали Хомашёни тайёрлашдан мақсад бир таркибли тола 
аралашмасини ҳосил қилишдан иборат. Толани тайёрлаш жараёнида тола 
титилади ва натижада у ўсимлик ва минерал қўшимчалардан тозаланади. 
Компонентлар танланиб, улардан зарур бўлган сифатдаги бир хил 
аралашма ҳосил қилинади. Нотўқима материалларни олиш учун толали 
холстни тайёрлаб олиш керак, уларда тола боғловчи кучлар орқали 
ушланиб турилади.
Холстни шакллантиришнинг қуйидаги усуллари мавжуд: механик, 
аэродинамик, электростатистик ва гидравлик усуллари мавжуд.