4-mavzu. Mantiq

Nazariya
-ma’lum bir predmet sohasiga oid tushunchalar, qonunlar, gipotezalar, g‘oyalarni 
sistemaga solib, u haqida yaxlit tasavvur hosil qiladigan, yangi fundamental 

---

umumlashmalar yaratishga olib keladigan, shu sohadagi hodisalarni tushuntirish, oldindan 
ko‘rish imkonini beradigan ishonchli bilimdan iborat. 
Ilmiy nazariya quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) empirik asos: nazariyaga 
aloqador faktlar, ularga mantiqiy ishlov berish natijalari; 2) boshlang‘ich nazariy asos: 
nazariyaning asosiy tushunchalari, postulatlari (aksiomalari), fundamental qonunlar 
(prinsiplar); 3) nazariyaning mantiqiy apparati: tushunchalarni hosil qilish va ta’riflash 
qoidalari, xulosa chiqarish (isbotlash) qoidalari; 4) olingan natijalar (xulosalar). 
Ilmiy nazariya oxir-oqibatda real sistemani, obektni aks ettiradi, uning tabiatini 
tushuntiradi va shu ma’noda o‘zining empirik asosiga ega. Lekin empirik asosining 
mavjudligi nazariyaning barcha tushunchalari ifoda etadigan predmet va belgilarning 
hissiy idrok qilinishi yoki nazariyaning barcha hollarda mavjud hodisalarni, ularning 
real xususityalari va munosabatlarini aks ettrishini anglatmaydi. 
Nazariyada borliq, asosan, modellar yordamida ideallashgan holda in’ikos qilinadi. 
Ideallashtirish jarayonida mavjud obektlar haqidagi empirik bilimga tayangan holda, 
haqiqatda mavjud bo‘lmagan va ba’zan mavjud bo‘lishi mumkin ham bo‘lmagan, lekin 
real mavjud predmetlarga ma’lum bir munosabatda o‘xshash obektlar haqidagi 
tushunchalar hosil qilinadi. Masalan, mexanika echimini qidiradigan ko‘p masalalarda 
jismning shakli va o‘lchamlari (eni, bo‘yi, hajmi va shu kabilar) unchalik muhim 
ahamiyatga ega emas. Ayni bir paytda massa muhim ahamiyatga ega va shuning uchun 
ham massasi bir nuqtaga jamlangan xayoliy jism-moddiy nuqta hosil qilinadi. 
Barcha real mavjud jismlar shaklga va o‘lchamlarga ega, moddiy nuqta esa ideal obekt 
bo‘lib, ba’zi masalalarni echishda real jismlarning o‘rnini bosadi, ularning nazariy 
bilishdagi ekvivalenti bo‘lib xizmat qiladi. Fizikadagi mutlaq qattiq jism, geometriyadagi 
nuqta, tekislik, to‘g‘ri chiziq va boshqa fanlardagi shu kabi ko‘p tushunchalar ideal 
obektlarni ifoda qiladilar. 
Ideal obektlar yordamida predmetning hissiy idrok etilmaydigan muhim xususiyatlari, 
munosabatlari o‘rganiladi. Ularsiz nazariy bilish o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadiga 
erisha olmydi. Nazariy bilishning zaruriy vositasi bo‘lganligi uchun ularni ba’zan