P. G‘ulomov, O‘zbekiston Xalq o‘qituvchisi X. Inog‘omov

 
Mongoloid irqi
Negroid irqi
10-rasm.
Dunyodagi asosiy irq vakillari.
Negroid irqi vakillari, asosan, Afrika hamda Amerika qit’alari dav-
latlarida istiqomat qiladilar. Qora tusli teri, tekis, qattiq, jingalak qora 
tusli soch, ko‘zning to‘q tusli ko‘rinishlari, jag‘ining ajralib chiqqanligi, 
yapaloq burun, do‘rdoq lab ularga xos asosiy belgilar hisoblanadi. Afrika 
bu irq vakillarining asl ona vatani hisoblanib, ularning katta qismi Buyuk 
geografik kashfiyotlar davrida Amerikaning turli mintaqalariga majburiy 
tarzda qul qilib olib ketilgan. 
Avstraloid irqi uzoq davr davomida negroid irqining bir ko‘rinishi 
sifatida baholanib kelingan. Lekin so‘nggi yillardagi tadqiqotlar ularning 
kelib chiqishi negroidlar bilan bog‘liq emasligini ko‘rsatmoqda. To‘q tusli 
teri, yapaloq burun, do‘rdoq lablarga ega mazkur irq vakillari, asosan,
Avstraliya va Okeaniya hududlarida tarqalgan. Avstraliya aborigenlari, 
papuaslar, melaneziyaliklar ushbu irq vakillari sanaladi.
Asosiy irqlar negizida bir nechta oraliq va aralash irqlar shakllangan. 
Oraliq irqlariga efiop, ural, pomir-farg‘ona (Markaziy Osiyo davlatlari, 
jumladan, O‘zbekistonda keng tarqalgan) kabilar misol bo‘la oladi. Ame-
rika qit’asi aholisining irqiy tarkibida metis, mulat, sambo aralash irq 
vakillari yuqori salmoqqa ega.
http://eduportal.uz

---

32
1. Aholining yosh tarkibiga tabiiy o‘sish darajasi qanday ta’sir ko‘rsatadi?
2. Nima uchun rivojlangan davlatlarda bolalar salmog‘i qariyalarga nisbatan 
past?
3. Yevropeoid irqi vakillarining jahon bo‘ylab keng tarqalganligiga sabab nima?
4. Amerika qit’asida aralash irqlar shakllanishi qanday omillarga bog‘liq?
10-§. Dunyo aholisining etnik va diniy tarkibi
Etnos, qabila, elat, millat, til oilalari va guruhlari, xalqaro so‘zlashuv 
tillari, din, sodda din, mahalliy din, buddizm, xristianlik, islom dini.
Aholining etnik tarkibi
hududlarda yashovchi etnoslar (yunoncha 
etnos 
–
«xalq») salmog‘idir. 
Etnos
lar insonlarning tarixan shakllangan, yashash 
hududi, madaniyati, turmush tarzi bilan o‘zaro farq qiluvchi ijtimoiy gu-
ruhlar hisoblanadi. Ularning qabila, elat hamda millat ko‘rinishlari mavjud.
Qabila
kishilarning eng qadimiy oddiy ijtimoiy uyushmalari hisoblana-
di. Ular hozirgi kunda, asosan, Amazoniya, Okeaniya, Afrikaning markaziy 
hududlarida saqlanib qolgan. 
Elat
esa qabila va millat orasidagi etnik 
birlik bo‘lib, kam sonli etnoslardan iboratdir. Elatlar, asosan, Osiyo va 
Afrika davlatlarida mavjud. 
Yagona tili, hududi, madaniyati, mentaliteti va milliy o‘zligini anglash 
xususiyatlari yuqori darajada shakllangan, ko‘pchilik holatlarda o‘z siyosiy
davlatchilik an’analariga ega bo‘lgan yirik etnoslar 
millat
deb ataladi. 
Dunyo millatlari orasida vakillarining soni 100 mln. kishidan ortiq bo‘lgan 
12 ta (5-jadval), 50–100 mln. kishi bo‘lgan 12 ta, 25–50 mln. kishi 
bo‘lgan 17 ta millat mavjud. 
Jahon davlatlari milliy tarkib xususiyatiga ko‘ra, bir millatli (masalan, 
Yaponiya, Islandiya, Norvegiya), bir millatning boshqalariga nisbatan katta 
salmoqqa ega bo‘lgan (masalan, AQSH, Fransiya, Turkiya), ikki millatli 
(masalan, Kanada, Belgiya), kelib chiqishi bir-biriga yaqin millatlardan 
iborat (masalan, Afg‘oniston, Pokiston), ko‘p millatli (masalan, Hindiston, 
Indoneziya) davlatlar guruhlariga ajratiladi. 
Etnos madaniyatining o‘zagi til hisoblanadi. Jahondagi etnoslar tillari-
ning o‘xshashligi va qardoshligidan kelib chiqib, 20 dan ortiq 
til oilalari
ga 
birlashtiriladi. Ular orasida hind-yevropa til oilasiga mansub xalqlar soniga 
ko‘ra yetakchilik qiladi. Jahon aholisining deyarli 1/2 qismi ushbu oila