«сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы атырау облысы білім беру басқармасының Әдістемелік орталығЫ

Ғылыми жобаның мақсаты: 
Туған өлкемізде дүниеге келіп, ғылымның 
сан қырына үлесін қосып, қазақ халқы алдындағы азаматтық парызына өмірінің 
соңғы сәтіне дейін адал болған Халел Досмұхамедұлы рухын қастерлеу, 
көпшіліктің көкейіне зерделеу. Халқының жан саулығы мен тән саулығының 
шипагері, қажымас қайраткерінің жаратылыстану ғылымын қосқан үлесі, еліне 
сіңірген еңбектері туралы жан-жақты зерделеу. 
Ғылыми жобаның идеясы
. Қазақ халқының біртуар перзенті, белгілі 
алаш қайраткерінің ауыз әдебиеті, медицина саласындағы жазылған 
оқулықтарындағы ғылымға қосқан үлесін, зерттеулерін, артына қалдырған әдеби 
мол мұраларын өскелең ұрпаққа тарату . 
Зерттеу әдістері
. Ғылыми жобаны жазу барысында, көптеген еңбектерін, 
жинақтарын іздестіру, деректер келтіру, ғылымның қоғамдағы орнын көрсете 
білу, зерделеу нәтижесі. 
Зерттеудің құрлымы: Жазылған жұмысы мазмұнынан, кіріспеден, теориялық 
бөлім зерттеу бөлімінен, қортынды, пайдаланған әдебиеттен тұрады. 
Қол жеткізген нәтижелер: Халел Досмұхамедұлының яғни, Алаш қайраткерінің 
Қазақстан Тәуелсіздігі жолындағы мол мұрасы ұрпаққа өсиет екеніне көз 
жеткіздім. 
1.
 
Алыбы Алашымның асыл Халел 
Алаш арманы - бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан. Өйткені Алаш идеясы-ұлттық 
идеология. Ол отаншылдыққа, мемлекетшілдікке, бірлікке үндейді. Екі ғасыр 
тоғысында бодандықтың бұғауындағы бейқам халқын өркениеттің өріне 
сүйреген көсемдер мен серкелердің көзге ерек шалынар басты қасиеті-олардың 
қай-қайсысы болмасын жан-жақты, “сегіз қырлы, бір сырлы”тұлғалар- 
тұғын.Саяси күрескер, жалынды жаршы,публицист, әрі ғалым, әрі киелі өнер иесі 
және белгілі бір мамандықтың, сол саланың бастау-көзінде тұрып, ізашар болу- 
халқымыздың, маңдайына біткен ұлы тұлғалардың несібесі. 
Ел тағдыры таразыға түскен сын сағатта Әлихан Бөкейханов, Ахмет 
Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жанша, Халел 
Досмұхамедовтер бастаған ұлт зиялылары қазақтың болашағы үшін шешуші 
қадам жасап, ұлы мұрат жолында ұланғайыр қайрат көрсетті. Олардың осы асыл 
мұраты мен атқарған істерін бүгінгі және келер ұрпақтың жадына сіңіру, Алаш 
идеясын насихаттау кезек күттірмес іс болуы тиіс. Осындай алып, нар 
тұлғалардың бірі,әрі біргейі - Халел Досмұхамедұлы. 
Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым. Мамандығы дәрігер 
бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы 
дарын, саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, 
әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер 

---

243 
аудармашы.[1,140-бет].1883 жылы сәуірдің 24-ші жұлдызында Атырау облысы 
Қызылқоға ауданы Тайсойған құмында дүниеге келген.Ағасы Дәулетүмбет 
Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл молдасынан хат таныған 
Халелді жергілікті орыс - қазақ мектебіне береді. Мектепті жақсы бітірген Халел 
1894 жылы Теке қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық 
класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класста 
оқуға 
қалдырылады. 
Кейін 
Санкт-Петербургтегі 
әскери-медициналық 
академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырып түскен. Осында 6 жыл 
оқып, Алтын медальмен бітіріп шығады. 1909 жылы академияны үздік дәрежелі 
дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі 
әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2- 
Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальионында әскери кіші дәрігерлік 
қызмет атқарды. [8,275бет].1912, 1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы 
күрес ісіне қатысты.Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен 
марапатталды. 1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», 
«Сары кезік сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси 
тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой- 
пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) 
деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел 
қамтыған еңбек болды.