Нигинахон шермухамедова

Makon va vaqtning dinamik va statik konsepsiyalari.
Falsafa tarixida 
vaqt tartibi hamda yo‗nalishini tushunib etishning dinamik va statik konsepsiyalari 
shakllangan. Geraklitning «panta rei» (hamma narsa oqadi, hamma narsa 
o‗zgaradi) tezisi bilan bog‗liq yondashuv vaqtning dinamik konsepsiyasiga asos 
bo‗lgan.

Dinamik konsepsiya vaqt jarayonlarining, shu jumladan vaqt oqimining 
ob‟ektiv borlig„ini, ya‟ni o„tmish, hozir va kelajak voqealari o„rtasida real fizik 
farqlar mavjudligini tan oladi.
 
Ayni vaqtda, mazkur konsepsiya nuqtai nazaridan, haqiqiy borliqqa hozirgi 
vaqt voqealarigina ega bo‗ladi. O‗tmish xotiralarda mavjud, kelajak voqealari 
amalda ro‗y beradimi, yo‗qmi - noma‘lum. Faqat hozirgi vaqtda ehtimol tutilgan 
voqealar o‗tmishdagi sabablar asosida real borliqqa aylanishi mumkin. So‗ngra 
ular ham o‗z davrida muayyan iz qoldirib, o‗tmishga aylanadi. 
Vaqt tartibi va yo„nalishini tushunib etishning ikkinchi statik konsepsiyasi - 
ob‟ektiv vaqt jarayonlari mavjudligini inkor etmagan holda, vaqtning o„tmish, 

---

123 
hozir va kelajakka bo„linishini rad etadi
. Unda «oldin - keyin» vaqt nisbati 
ob‘ektiv deb e‘tirof etiladi. Ushbu konsepsiya tarafdorlari B.Rassel va T.Gold 
fikriga ko‗ra, kuzatish e‘tibordan soqit etilsa, dunyoda har qanday holat yuz berishi 
mumkin. G‗arb falsafiy adabiyotlarida bu konsepsiya «Sovib qolgan olam 
konsepsiyasi» deb ataladi.
Ammo statik konsepsiyadagi vaqtning harakati va oqimi sub‘ekt – 
kuzatuvchiga bog‗liqligi haqidagi asosiy tezisiga qo‗shilish qiyin. Ko‗pgina 
jarayonlar kuzatuvchidan qat‘iy nazar mavjud bo‗ladi va yuz beradi. Eng katta 
muammo – hozirgi vaqtni qanday tushunish mumkinligida. Statik konsepsiyaga 
ko‗ra, hozirgi vaqtning istalgan lahzasida olamning o‗tmishdagi barcha holatlari 
mujassam, bo‗lajak holatlari esa yashirin shaklda mavjud bo‗lsa, qanday qilib 
yangi holatning paydo bo‗lishi haqida gapirish mumkin? Bu erda o‗tmish va 
kelajak voqealari o‗rtasida go‗yo to‗liq simmetriya mavjudligi haqidagi yondashuv 
ilgari suriladi, vaholanki, voqealarning haqiqiy ketma-ketligi amalda nosimmetrik 
tarzda ro‗y beradi.
Nemis faylasufi va mantiqchisi Gans Reyxenbax «Vaqt nima?», degan 
savolga javob berishga harakat qilib, quyidagi ta‘riflarni ishlab chiqqan: 
1. Vaqt o‗tmishdan kelajak sari harakatlanadi; 
2. «Hozir» o‗tmishni kelajakdan ajratuvchi hozirgi vaqtdir; 
3. O‗tmish hech qachon orqaga qaytmaydi; 
4. Biz o‗tmishni o‗zgartira olmaymiz, lekin kelajakni o‗zgartirishga 
qodirmiz; 
5. Biz o‗tmishning tarixiy «bayoni»ga ega bo‗lishimiz mumkin, lekin 
kelajakni bayon qilish, bu bilan bog‗liq imkonga ega bo‗lishimiz mumkin emas;
6. O‗tmish ma‘lum, kelajak ma‘lum emas. 
Bu ta‘riflarga qo‗shilmaslik qiyin, ularda sog‗lom fikrning oddiy mantig‗i 
mujassamlashgan. Ammo vaqt bilan bog‗liq muammolar majmuida aniq echimi 
topilmagan masalalar bo‗lib, vaqt nisbatlari tiplarining rang-barangligi ana 
shunday masalalardan biridir. Vaqt nisbatlarining turlari: tizimning ichki va tashqi 
vaqti; inson borlig‗i vaqti; davrning madaniy-tarixiy vaqti; astronomik vaqt; 
fizikaviy vaqt; biologik vaqt va h. k. kabilardir. 
Nisbiylik nazariyasidan jismlarning harakat tezligi oshganida va u yorug‗lik 
tezligiga yaqinlashganida massa ortishi va harakatsizlik holatlariga nisbatan vaqt 
jarayonlari sekinlashishi ma‘lum. Vaqt ritmlarining pasayishi juda kuchli 
gravitatsiya maydonlari ta‘sirida ham yuz beradi. Tirik organizmlarda turli 
funksional tizimlarning kun va tun, yil fasllari, quyosh faolligi sikllarining 
almashuviga bog‗liq bo‗lgan bioritmlari ham amal qiladi. Davriy ritmlarga 
asoslangan biologik soatlar har qanday organizmda, hattoki, o‗simliklarda ham 
mavjud deb taxmin qilinadi. Kibernetika asoschisi Norbert Viner insonda vaqt 
sezgisi uning miya ritmlari, xususan, miya faolligini tavsiflovchi «alfa» ritm bilan 
bog‗liq, degan taxminni ilgari surgan. Ba‘zan vaqt sezgisi almashinuv jarayonlari 
bilan bog‗lanadi. Qarilikda moddalar almashinuvining faollik darajasi pasaygani 
sababli, ichki hayot mexanizmining harakati ham sekinlashadi.
YAxlit organizm sifatidagi jamiyat ham o‗z vaqt munosabatlari va 
rivojlanish ritmlariga ega. Ular ijtimoiy o‗zgarishlar, ishlab chiqarish va fanning 

---

124 
rivojlanishiga qarab yo tezlashishi, yo sekinlashishi mumkin, ba‘zan hatto 
muayyan ijtimoiy jarayonlarning stagnatsiya holati to‗g‗risida ham so‗z yuritiladi.