Нигинахон шермухамедова

Hayotning paydo bo‗lishi haqidagi falsafiy optimizm.
Hayotning paydo 
bo‗lishi muammosiga o‗xshash o‗ta og‗ir vazifalar ustida bosh qotirar ekan, inson 
ortiqcha optimizm namoyish etishi va o‗zining haqiqatning tagiga etish 
qobiliyatiga haddan ortiq ishonishi ham, muammoning murakkabligi qarshisida o‗z 
ojizligini tan olishi ham mumkin. Bunday sharoitda XX asr boshida Amerika 
pragmatizmining taniqli namoyandasi 
Uilyam Jems 
(1842-1910) ta‘riflagan 
yondashuv o‗rinli bo‗lsa kerak. Uning ta‘biri bilan aytganda, «biz qor bosgan, 
quyunlar charx urayotgan tog‗lar orasida turibmiz. Qarshimizda ba‘zan tuman 
pardasi osha so‗qmoqlar namoyon bo‗ladi. Ular ishonchsiz bo‗lishi mumkin. Lekin 
biz bu erda harakatsiz turadigan bo‗lsak, muzlab qolishimiz ham hech gap emas; 
bordiyu soxta yo‗lni tanlasak, yiqilib o‗lishimiz mumkin; biz hatto chin yo‗l bor-
yo‗qligini ham bilmaymiz. Xo‗sh, biz nima qilishimiz kerak? Tushkunlikka 
tushmasligimiz kerak! Hammasi yaxshi bo‗lishiga umid qilib, dadil harakat 
qilishimiz kerak!»
1
.
Agar biz cheksizlik hamda hal qilinayotgan vazifaning o‗ta murakkabligi 
qarshisida hafsalasizlik va harakatsizlikdan yuqorida zikr etilgan tamoyilni, 
mistika va ko‗r-ko‗rona ishonchdan aql dalillari va bilishning ilmiy yo‗lini ustun 
qo‗ysak, hayot hodisasini falsafiy anglab etish yo‗lidagi birinchi ishimiz jonli
 
deb 
nomlash mumkin bo‗lgan barcha narsalarning jonsiz narsalardan tubdan farqini 
aniqlash bo‗lishi lozim.
Jonli va jonsiz narsalarning bog‗liqligi.
Bugungi kunda biz tushunishga 
qodir bo‗lgan barcha jonli narsalar jamuljam holda jonsiz narsalar dunyosi bilan 
taqqoslaganda dengizdan bir tomchidir. Ammo, jonli narsalar borlig‗i to‗g‗risida 
so‗z yuritganda, u jonsiz narsalar borlig‗i bilan uzviy bog‗liq ekanligini, uning 
yuqoriroq bosqichi hisoblanishini qayd etib o‗tish lozim.
Jonli narsalar jonsiz (qotib qolgan) tabiat negizida vujudga keladi va 
yo„qlikka chekinar ekan, ayni shu qotib qolgan tabiat bag„riga qaytadi. Qadimgi 
1
Джемс У. Зависимость веры от воли. – СПб., 1904. –С. 35. 

---

48 
yunon faylasuflari butun tiriklik er va suvdan paydo bo„lgan va ularga qaytib 
boradi, deganida, ayni shu aloqaga ishora qilganlar.
Fan, ayniqsa biologiyaning rivojlanishi bilan XIX asr boshlaridan organik 
dunyo evolyusiyasi haqidagi yaxlit ta‘limotlar vujudga keldi. Avvaliga 
J.Lamark
g‗oyalari (1744-1829), so‗ngra 
CH.Darvin
(1809-1882) ta‘limoti, keyinchalik esa 
genetika kashfiyotlari, biologiya, kimyo va geologiyaning rivojlanishi jonli 
narsalar jonsiz narsalardan abiotik (nobiogen, tabiiy) yo‗l bilan vujudga kelgan 
aminokislotalar atrof muhitning muayyan sharoitida birikishi jarayonida 
tabiiy yo„l 
bilan yuzaga kelgan
, deb qayd etish uchun zamin hozirladi.
Masalan, CH.Darvin hayotning vujudga kelishi va uning tabiiy tanlanish 
natijasida tadrijiy rivojlanishi zamirida yotuvchi o‗sish, nasl qoldirish, irsiyat, 
o‗zgaruvchanlik, ko‗payish progressiyasi, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish 
kabi qonunlarni qayd etdi.