Нигинахон шермухамедова

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
HARAKATNING SHAKLLARI 
Harakat shakllarining umumiy tavsifi.
Harakatni qanday bilish mumkin 
(zero, u «umuman o‗zgarish» demakdir), degan savolga to‗g‗ri javob harakatning 
ayrim shakllarini o‗rganish zarurligini ko‗rsatishdan iborat bo‗ladi.
«
Materiya harakatining shakli» tushunchasi tabiat rivojlanishining muayyan 
bosqichiga xos bo‗lgan alohida qonuniyatlarni qayd etishga xizmat qiladi. 
Harakat 
shakli sifat jihatidan o„xshash moddiy ob‟ektlar o„zgarishlarining o„ziga xos 
tiplarini va ularning o„zaro ta‟siri xususiyatlarini aks ettiradi
.
Ba‘zan materiya 
harakatining muayyan shakli o‗zaro ta‘sirga kirishayotgan elementlar o‗rtasidagi 
bog‗lanishlarning o‗ziga xos tizimi sifatida yoki muayyan qonunlarga bo‗ysunish 
belgisiga ko‗ra birlashtirilgan o‗zgarishlar guruhi sifatida ta‘riflanadi.
Falsafa tarixida harakat shakllari haqidagi qarashlar dinamikasi.
Materiya harakatining shakllari bilan insoniyat o‗z tarixi bo‗sag‗asidayoq 
tanishgan, xususan qadimda ishqalanish kuchi yordamida o‗t yoqish mexanik 
harakatni issiqlikka aylantirgan. Bug‗ mashinasining ixtiro qilinishi teskari 
jarayondan – issiqlik energiyasi mexanik harakatga aylanishidan dalolat bergan.
Uzoq vaqt hukm surgan dunyoni idrok etishning mexanistik konsepsiyasi 
doirasida materiya harakatining barcha shakllari bir-biridan miqdor jihatidangina 

---

158 
farq etishi taxmin qilingan. Ammo Gyote davri tabiatshunosligidayoq tabiatning 
barcha ob‘ektlari oddiy narsalar, elementlar, minerallardan o‗simliklar va 
hayvonlar orqali insonga olib keluvchi ulkan yagona zanjir bilan o‗zaro 
bog‗langan, deb hisoblangan. Nemis mutafakkiri va shoiri Gyote (1749-1832) 
dunyoni shakllarning bosh-adog‗i yo‗q «metamorfoza»lar sifatida tasavvur qilgan. 
Bu tarzda tashkil etilgan tabiatning sifat jihatidan farqlanuvchi bosqichlari haqidagi 
tasavvurlar nemis klassik idealizmi namoyandalari F.SHelling (1775-1854) va 
F.Gegel (1770-1831) tomonidan rivojlantirilgan. SHelling o‗z oldiga tabiat 
rivojlanishining barcha bosqichlarini oliy maqsad sari yo‗nalishda izchil yoritish, 
ya‘ni tabiatni ongni yaratishdan iborat bo‗lgan maqsadga muvofiq yaxlit tizim 
sifatida tahlil qilish vazifasini qo‗ygan. F.Gegel tomonidan tavsiflangan tabiat 
darajalari u mutlaq g‗oya deb nomlagan «dunyoviy ruh» ijodiy faoliyatining 
rivojlanishi va ifodasi sifatida talqin qilinuvchi evolyusiyaning turli bosqichlari 
bilan bog‗langan. F.Gegel mexanik hodisalarning kimyoviy hodisalarga (ximizm), 
so‗ngra organik hayot (organizm) va amaliyotga o‗tishi to‗g‗risida so‗z yuritgan.
XIX asr oxirlarida materiyaning harakat shakllari tasnifi ishlab 
chiqilayotganida, ilmiy davralarda fanlarni tasniflashga nisbatan kontcha 
yondashuv tarqalgan edi. Pozitivizm asoschisi O.Kont har bir fan predmetini 
materiya harakatining alohida shakli tashkil etishi, turli fanlarning ob‘ektlari esa 
bir-biridan keskin farq qilishiga ishongan (mexanika, fizika, kimyo, biologiya, 
sotsiologiya va hokazo). SHu bois, bu fanlarni muvofiqlashtirish tamoyili deb 
nomlandi. Bunda turli fanlar o‗rganadigan ob‘ektlar bir-biri bilan qanday 
bog‗langanligi va bir-biriga o‗tishiga e‘tibor berildi. Quyidan oliyga, oddiydan 
murakkabga sari yuksalib boradigan harakatlanuvchi materiyaning progressiv 
rivojlanish jarayonini aks ettirish g‗oyasi tug‗ildi. Mexanika fizika bilan 
bog‗lanishi va unga o‗tishi, fizika kimyoga, kimyo biologiya va ijtimoiy fanlarga 
o‗tishini nazarda tutuvchi yondashuv (mexanika 

fizika 

kimyo 

biologiya 

ijtimoiy fanlar) subordinatsiya tamoyili sifatida nom qozondi. Darhaqiqat, 
qaerga nazar tashlamaylik, biz harakatning boshqa shakllariga mutlaqo bog‗liq 
bo‗lmagan biron-bir harakat shaklini topa olmaymiz, hamma joyda bir harakat 
shaklining boshqa harakat shakliga aylanish jarayonlarigina mavjud. Materiyaning 
harakat shakllari o‗zaro ta‘sir va bir-biriga aylanish uzluksiz-uzlukli jarayonida 
mavjud bo‗ladi.
O‗sha davrda noorganika sohasiga nisbatan tatbiq etilgan (mexanik, fizik, 
kimyoviy) «energiya» tushunchasi fandan mustahkam o‗rin olgan edi. Ammo vaqt 
o‗tishi bilan jonli va jonsiz tabiat o‗rtasida aniq chegara bo‗lishi mumkin emasligi 
ayon bo‗ldi. O‗tuvchi shakl va jonli ziddiyat - virus buning yorqin dalili bo‗ldi. U 
organik muhitga tushgach, o‗zini xuddi tirik jism sifatida tuta boshladi. Holbuki, 
noorganik muhitda virus o‗zini bunday namoyon etmas edi. F.Engels materiyaning 
bir harakat shakli boshqa harakat shakliga o‗tishini oldindan bashorat qildi, chunki 
ugacha mexanik va issiqlik shakllari o‗rtasidagi o‗tishlargina o‗rganilgan edi. Tez 
orada buyuk kashfiyotlar aynan fanlar tutashgan joyda, chegaradosh sohalarda yuz 
berishi haqidagi taxmin ham diqqatga sazovor bo‗ldi. Ba‘zi faylasuflar tomonidan 
tabiat va jamiyatni bog‗lovchi shunday chegaradosh sohalardan biri o‗rganilib, 
antroposotsiogenezning mehnat bilan bog‗liq nazariyasi taklif qilindi. O‗z davrida 

---

159 
Darvin inson va maymunni anatomik jihatdan qiyosiy o‗rganish asosida insonning 
sof hayvoniy nasl-nasabi haqidagi xulosaga kelgan edi. Boshqalar esa ijtimoiy 
omillar roliga, xususan, inson va kishilik jamiyatining shakllanishi – 
antroposotsiogenez jarayonida mehnatning alohida roliga baho berdilar. Bu asosda 
ishlab chiqilgan 
materiyaning harakat shakllarini tasniflash 
tamoyillari yotadi: 
- materiya harakatining har bir shakli muayyan moddiy tashuvchi bilan 
bog‗liq bo‗lishi lozim; 
- materiyaning harakat shakllari sifat jihatidan turlicha va o‗zaro 
bog‗lanmaydi; 
- tegishli shart-sharoitlarda ular bir-biriga aylanadi; 
- materiyaning harakat shakllari murakkablik darajasiga ko‗ra farq qiladi, 
oliy shakl quyi shakllar sintezi sifatida tushuniladi. Bunda oliy shakllarning quyi 
shakllardan uzoqlashishiga ham, oliy shakllarning quyi shakllarga mexanik 
bog‗lanishiga ham yo‗l qo‗ymaslik muhimdir; 
- moddiy tizimlarning har bir turida bosh, oliy va ikkinchi darajali, quyi 
shakllar farqlanishi lozim; 
- materiya harakat shakllarining tasnifi fanlar tasnifining negizi hisoblanadi.