Нигинахон шермухамедова

Falsafa tarixida materiya va harakatning o‗zaro nisbati
haqidagi 
tasavvurlar.
Harakatni dialektik tushunish kurtaklariga Geraklit asarlaridayoq 
duch kelamiz. 
U olovni barcha o„zgarishlar substansiyasi sifatida tavsiflab, 
birinchi moddiy asos doimo o„zi bilan birga, ayni vaqtda, doimiy o„zgarish 
holatida bo„lishi haqidagi fikrni sodda obrazli shaklda ifodalagan. 
Geraklit 
harakatni miqdor jihatidan oddiy joydan-joyga ko‗chish sifatida emas, balki uzlukli 
va uzluksiz, barqaror va o‗zgaruvchan narsa hamda jarayonlarning o‗zaro nisbati 
nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat qilgan. Antik davrdayoq 
Geraklit, undan 
keyin Epikur har qanday harakat manbaini ichki jarayonlarning qarama-
qarshiligidan topgan.
Ayni shu antik davrda tushunchalar mantiqida harakat jarayonini mantiqiy 
dalillar yordamida tushunib etish bilan bog‗liq qiyinchiliklar qadimgi faylasuf va 
matematik Zenonni mashhur aporiyalarni ta‘riflashiga turtki berdi. 
Aporiya 
– 
muhokamalardagi ziddiyat tufayli hal etib bo„lmaydigan yoki hal etilishi mushkul 
bo„lgan holat, mantiqiy qiyinchilik, muammo.
Zenonning «Axilles va toshbaqa», 
«Uchayotgan kamon o‗qi» kabi aporiyalari, hissiy tasavvurlarga zid o‗laroq, 
harakat materiyaning atributi ekanligiga shubhalanishga majbur qilgan. «Axilles va 
toshbaqa» aporiyasi mazmuniga ko‗ra, chopqir Axilles hayvonot olamining eng 
uquvsiz yuguruvchisi toshbaqani quvib bormoqda, deb faraz qilinadi. Bundan 
Zenon Axilles hech qachon toshbaqaga etolmaydi, degan mantiqiy xulosa 
chiqaradi. Zenon bu aporiyasida quyidagicha fikr yuritadi: «Biror odam A 
nuqtadan V nuqtaga borishi lozim bo‗lsin. U V nuqtaga eta oladimi?» Zenon bu 
savolga yo‗q, deb javob qiladi. CHunki A nuqtadan V nuqtaga qarab yo‗l olgan 
odam, avvalo, shu masofaning teng yarmidan o‗tishi zarur. Bu masofaning teng 
yarmiga etishi uchun esa, shu yarim masofaning yana yarmini o‗tishi zarur. YArim 
masofaning yarmiga etishi uchun esa, qolgan masofaning yarmidan o‗tishiga 
to‗g‗ri keladi. Xullas, oraliq masofa cheksiz miqdordagi yarim bo‗laklarga bo‗linib 
ketadi. CHeksiz yarim bo‗laklarni bosib o‗tish uchun esa cheksiz vaqt lozim. Hech 
kim cheksiz vaqt yashay olmaydi. SHunday ekan, hech qachon u A nuqtadan V 
nuqtaga etib bora olmaydi. Bularning hammasi harakat jarayonini formal-mantiqiy 
tavsiflash mushkulligini ko‗rsatadi.
Ayrim faylasuflar Zenon aporiyalarini rad etish uchun sezgi organlariga 
suyanganlarida, bunda ham ancha asosli e‘tirozlar topilgan. Sezgi harakatni 
«ko‗rishi» qadimgi falsafa vakillari–eleatlar tomonidan tan olingan, lekin aql uni 

---

143 
«tushunish»ni xohlashi va tushuna olmasligi qayd etilgan. Aql mohiyatni, sezgilar 
esa hodisalar va ko‗z ilg‗aydigan narsalarni o‗rganishini hisobga olsak, eleatlar 
mantiqiga ko‗ra, aynan mohiyatda harakat mavjud emas. Zenon harakatni 
ziddiyatsiz tarzda tavsiflash mumkin emasligini ko‗rsatolgani e‘tirof etilgan. 
Binobarin, harakat qarama-qarshilik demakdir. Zenon aporiyalarining alohida 
qimmati shundaki, ular amalda mavjud qarama-qarshiliklarni ko‗rsata olgan. Balki, 
shuning uchun bo‗lsa kerak, ko‗plab qadimgi manbalarda Zenon dialektika 
asoschisi sifatida qayd etiladi. Zenonning o‗zi asarlarini Parmenidning «Hamma 
narsa bir» degan shiorini «Hamma narsa ko‗pdir» degan qarama-qarshi 
yondashuvdan himoya qilish uchun yozganini ta‘kidlagan. Zenon ko‗pgina 
asarlarining dunyoga kelishiga uning bahsga o‗chligi sabab bo‗lganini aytishni 
xush ko‗rgan.
Harakatni o‗rganishning muhimligini barcha faylasuflar teran anglagan. 
Aristotel harakatni bilmaslik sabablarni bilmaslikka olib keladi, deb hisoblagan va 
borliqning turlari qancha bo‗lsa, harakat va o‗zgarishlarning turlari ham shuncha, 
deb qayd etgan. Uning fikricha, «Miqdor uchun ko‗payish va kamayish, sifat 
uchun – o‗zgarish, makon uchun – ko‗chib yurish, mohiyat uchun – vujudga kelish 
va yo‗q bo‗lish mavjud»
1
. Harakatning quyidagi turlarini farqlash lozim: vujudga 
kelish, yo‗q bo‗lish, o‗zgarish, ko‗payish, kamayish, ko‗chib yurish. Ammo 
Aristotel jonsiz, passiv materiya konsepsiyasini rivojlantirib, pirovard natijada, 
muayyan birinchi harakatlantirgich – har qanday faollikning negizi sifatidagi sof 
shakl harakat manbaidir, degan xulosaga keldi. Binobarin, harakat materiyaning 
atributi emas, balki uning modusi, ayrim xossasi va belgisidir; u faqat birinchi 
turtki vositasida beriladi. SHuning uchun bo‗lsa kerak, falsafiy tafakkur 
rivojlanishining keyingi ancha uzoq davri mobaynida harakat materiyaning atributi 
sifatida qaralmadi, balki uning ayrim va qo‗shimcha xossasi hisoblandi.
SHarqning buyuk mutafakkiri Forobiy fikricha harakat va sukunatning 
ibtidosi biron-bir narsaga yoki irodaga borib taqalmasa, uni tabiat deb atash 
mumkin. Harakat vaqt bilan belgilangan. Harakat ibtido va intiho bilan 
chegaralanmagan
2
. Ibn Sino fikricha harakat vujudi mumkinning ichki 
mohiyatidan kelib chiqadi va osoyishtalik bilan mavjud bo‗ladi. Harakat bu 
ashyolar, voqealarda sodir bo‗ladigan o‗zgarishdir
3
.
Uyg‗onish davri mutafakkirlari har qanday borliq – olamdan tortib mayda 
zarragacha – unga xos bo‗lgan ruh tomonidan harakatga keltiriladi, degan fikrni 
ilgari surdilar. Ular