5-mavzu: Hujjatlashtirish va inventarizatsiya Mаvzuning аsоsiy mаqsаdi tаlаbаlаrgа quyidаgi tаyanch ibоrаlаr vа tushunchаlаr to’g’risidаgi bilimlаrni bеrish hisоblаnаdi

5.2-rasm. Hujjatlar rekvizitlarining turkumlanishi 
Zarur hollarda hujjatlarga qo‘shimcha rekvizitlar kiritilishi mumkin. Bular: mazkur 
xo‘jalik muomalasida ishtirok etayotgan korxona (tashkilot, muassasa, bank, xaridor) nomi 
va manzili xo‘jalik muomalasining amalga oshirish uchun asos bo’luvchi hujjat va sh.o‘. 
Amal qilish muddatiga ko‘ra rekvizitlar quyidagilarga bo‘linadi: 
✓
doimiy rekvizitlar; 
✓
shartli doimiy rekvizitlar; 
✓
o‘zgaruvchan rekvizitlar. 
Doimiy rekvizitlarga muayyan korxona doirasida uzoq vaqt davomida 
o‘zgarmaydigan rekvizitlar kiradi. Doimiy rekvizitlar matbaa usulida.bosilgan bo‘ladi. 
Ularga asosan quyidagilar kiradi: 
✓
korxonaning nomi va manzili; 
✓
hisob-kitob schyoti; 
✓
xodimlarning tabel raqamlari va b. 
O‘zgaruvchan rekvizitlarga xo‘jalik muomalalarining vaqtinchalik miqdor va sifat 
mazmunini belgilaydigan rekvizitlar kiradi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: 
✓
xo‘jalik muomalasining sodir boigan vaqti; 
✓
ishlab chiqarishga berilayotgan materiallar miqdori; 
✓
xodimlarga hisoblangan ish haqi summasi va b. 

---

Buxgalteriya hisobi ko’lpyuterlashtirilgan sharoitda axborotlarga ishlov berish uchun 
dastlabki hujjatlarning rekvizitlari xos raqamlar bilan belgilangan (kodlashtirilgan) bo‘lishi 
mumkin. 
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risi”dagi Qonunda shu narsa alohida ta’kidlanadiki, 
dastlabki hisob hujjatlarini tuzgan va imzolagan shaxs, ularni o‘z vaqtida tuzilganligi, 
to‘g‘riligi, ishonchliligi, shuningdek ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun 
belgilangan muddatlarda topshirish bo‘yicha javobgardir. 
Buxgalteriya hujjatlarini tuzishga ham ma’lum talablar qo‘yiladi. 
Barcha hujjatlar o‘z vaqtida, qoldaga ko‘ra, muomala sodir boiayotgan daqiqada yoki 
muomala tugagach, sifatli tuzilishi, ularda ishonchli ma’lumotlar bo’lishi hamda barcha 
majburiy rekvizitlarga ega bo‘lishi kerak. 
Hozirgi paytda buxgalteriya hisobida avto’latlashtirish vositalari borgan sari ko‘proq 
qoilanilayotganligi tufayli, hujjatlar shuningdek hujjatlashtirish talablariga javob 
beradigan tartibda joylashtirilgan (joylanishining ketma - ketligi, zaruriy ma’lumotlarning 
maxsus ajratib ko‘rsatilganligi va hokazo) rekvizitlarga ega bodishi kerak. Ayrim 
rekvizitlarning shifrlari (raqamli belgilari) hujjatda ular tegishli matn mazmuni bilan 
birgalikda ko‘rsatilishi kerak. 
Agar yig‘ma hujjat ko’lpyuter yordamida tuzilsa, unda bu hujjatda uning mazmunini 
tavsiflovchi sarlavha, undagi ma’lumotlarning isbotlovchi hujjatlarga muvofiqligini 
tasdiqlovchi shaxslarning imzolari keltiriladi. Isbotlovchi hujjatlarning vazifasi axborotni 
ko’lpyuterda bajarganda, u qo‘l bilan tayyorlanganga o‘xshash isbotlovchi hujjatning 
barcha rekvizitlariga ega bo‘lishi kerak. Hisob axborotini u yoki bu mashinali 
tashuvchisida avto’latik tarzda qayd etilgan muomalalar majmuasi to‘g‘risidagi yakuniy 
ma’lumotlar keyinchalik barcha majburiy rekvizitlarga ega bo‘lgan tegishli hujjatni tuzish 
bilan tasdiqlanishi kerak. 
Hujjatlarni siyoh, kimyoviy qalarn bilan, yozuv mashinkalari yoki ko’lpyuterlar 
yordamida yozib berishga ruxsat etiladi. 
Hujjatlar batartiblik bilan tuzilishi, matn va raqamlar shunday aniq va ravshan 
yozilishi kerakki, undan rasmiylashtirilgan muomalaning mazmuni va hajmini osonlik 
bilan tushunib olish mumkin bo’lsin. 
Hujjatdagi imzolar ravshan bo’lishi kerak. Hujjatdagi matnda ham, raqamli 
ma’lumotlarda ham hech qanday tozalashlar, dog‘ va izohlanmagan to‘g‘rilashlarga ruxsat 
etilmaydi. Kirim va chiqim kassa orderlarida umuman hech qanday to‘g‘rilashlarga yo‘l 
qo‘yilmaydi. 
Hujjatlardagi ma’lumotlarning ishonchliligi va ularning yuqori sifatli tuzilganligi 
uchun ularga imzo chekkan xodimlar (sex boshliqlari, omborchilar, kassirlar va boshqalar) 
javob beradi. 
Hujjatlardan ikki marta (qayta) foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida ulardan 
ba’zilari o‘chiriladi. Bu kirim va chiqim orderlarga biriktiriladigan barcha hujjatlar 
(arizalar, ishonchnomalar va shu kabilarjga tegishlidir.