5-mavzu: Hujjatlashtirish va inventarizatsiya Mаvzuning аsоsiy mаqsаdi tаlаbаlаrgа quyidаgi tаyanch ibоrаlаr vа tushunchаlаr to’g’risidаgi bilimlаrni bеrish hisоblаnаdi

5.4-rasm. Hujjatlarni buxgalteriyada qayta ishlash bosqichlari 
Hujjatlarni guruhlash - bu ularni mazmuniga ko‘ra bir xil guruhlarga to‘plashdir. U 
bir xil hujjatlar bo‘yicha umumiy xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu esa guruhlangan 
ma’lumotlarni ishlatishni ancha osonlashtiradi. 
Guruhlashning maqsadi har xil mablag‘lar yoki manbalar bo‘yicha ma’lum davr 
uchun yig‘ma (umumlashgan) ma’lumotlarga ega bo‘lishdan iborat. Shu bilan birga 
dastlabki hisobni yuritish ham soddalashadi. Masalan, materiallar harakatiga doir hujjatlar 
har bir nomenklatura raqamining kirimi va chiqimi bo‘yicha; kassa hujjatlari pul 
mablag‘larining maqsadli tushumi va sarflanishi bo‘yicha va h.k. bo‘yicha guruhlanishi 

---

mumkin. Hujjatlarni guruhlash maxsus jamlovchi yoki guruhlovchi vedomostlarda amalga 
oshiriladi. 
Jamlovchi vedomostlar dastlabki hujjatlarning buxgalteriyaga kelib tushishiga qarab 
to’ldiriladi. Hisobot davri oxirida ularda tegishli ko‘rsatkichlar bo‘yicha jami hisob-kitob 
qilinadi. Masalan, sotilgan mahsulotlarni xaridorlar bo‘yichajo‘natish jamlarna vedomosti. 
Guruhlovchi vedomostlar buxgalteriya hisobida aks ettiriladigan xo‘jalik 
muomalalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bir tizimga keltirish uchun tuziladi. Ular ma’lum 
belgilari bo‘yicha tanlangan hujjatlardan ma’lumotlarni o4kazish bilan bir vaqtda 
to‘ldiriladi. Masalan, butun korxona bo‘yicha hisoblangan ish haqi va ushlanmalar turlari 
bo‘yicha guruhlash vedomosti. 
Hujjatlarni taksirovka qilish - ularda ko‘rsatilgan natural va mehnat o‘lchovlarini 
umumlashtiruvchi pul o‘lchoviga o‘tkazishni nazarda tutadi. 
Agar xo‘jalik muomalasi natural o‘lchovlarda (metr, kg, dona va h.k.) ifodalangan 
bo‘lsa, ularning miqdori bir birligining bahosiga ko‘paytiriladi. Masalan, limit-zabor 
vedomostlarini taksirovka qilish. 
Agar hujjatlarda mehnat to‘lovlari (soat, ish kuni) ko‘rsati!gan bo‘lsa, u holda vaqt 
birligining qiymatiga ko‘paytiriladi. Masalan, ish vaqtini hisobga olish tabelidagi 
ishlangan vaqt bo‘yicha ish haqi hisoblash. Hujjatlar taksirovka qilingandan so‘ng aloqa 
qiluvchi schyotlar va xarajat moddalari bo‘yicha kontirovka qilinishi kerak. 
Kontirovka qilish usullari buxgalteriya hisobining korxonada qo‘llaniladigan 
shakliga bog‘liq. 
Kontirovka - bu dastlabki va yig‘ma hujjatlarda xo‘jalik muomalasining summasi 
debeti va krediti bo‘yicha aks ettirilishi lozim bo‘lgan schyotlarning ko‘rsatilishi. 
Ushbu maqsadda ko‘pchilik dastlabki hujjatlarda maxsus joy ajratiladi (avans 
hisobotida, kirim va chiqim kassa orderlarida, kassa daftarida va boshqalar). 
Agar jamlarna hujjat bo‘lsa, ko‘rsatilgan yozuv uning oxirida keltiriladi. 
Hujjatlarni so‘ndirish - hujjatlarda ularning ishlatilganligi to‘g‘risida «olindi», 
«to‘landi» yoki «so‘ndirildi» degan shtamplarni bosish yo‘li bilan belgi qo‘yish. 
Barcha pul hujjatlari ularni qayta ishlatishning oldini olish maqsadida tezkor tarzda 
so‘ndiriladi. Boshqa barcha hujjatlar ular schyotlarga yozilganidan so‘ng adashib qayta 
yozish yoki qandaydir suiiste’mollarning oldini olish uchun joriy tartibda so‘ndirilishi 
lozim. 
Agar korxonada hisobning avto’latlashtirilgan shakli qo‘llanilsa, hujjatlarni 
buxgalteriyada ishlash hisob nomenklaturalarini (buxgalteriyada) tegishli xos raqam (kod) 
bilan belgilash va hujjatlarni pachkalarga ko’lplektlashdan iborat bo’ladi. 
Qayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qo‘yilishi lozim. 
Bu bilan hujjatni yana qayta ishlashning oldi olinadi. Agar hujjat qo‘lda qayta 
ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi orqali 
amalga oshirilsa, ularga qayta ishlashga javobgar nazoratchi shtamp orqali belgi qo‘yadi. 
Kassa jarayonlariga asos bo‘luvchi kassa kirim va chiqim orderlariga, to‘lov 
vedomostlariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qo‘lda yoki shtampda “olindi” yoki 
“to‘landi” degan so‘zlar muddati (kun, oy, yil) ko‘rsatilib aks ettirilishi shart. 
Buxgalteriya hisobida hujjatlar harakati, ya’ni tashkil etish yoki boshqa korxonalar, 
tashkilotlar, muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga uzatish uchun olinishi 
ro‘yxat bilan tartibga solinadi. 
Hujjat aylanishi ro‘yxatini tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat 
aylanishi ro‘yxati korxona rahbari to’lonidan tasdiqlanadi. 

---

Ro‘yxatni tuzishdan maqsad, hisob ishlarini osonlashtirish, hujjat aylanishini oqilona 
tashkil etishdan iborat. Hujjat aylanishi ro‘yxati sxema ko‘rinishida rasmiylashtirilishi 
mumkin. Yoki jadval ko‘rinishida bo‘lib, quyidagi rekvizitlarga ega bo‘ladi: hujjat nomi, 
hujjatni tuzish (nusxa soni, rasmiylashtiruvchi mas’ul, bajarilishga mas’ul, bajarilish 
muddati) hujjatni tekshirish (tekshirishga mas’ul, kim keltirishi, keltirish tartibi, keltirish 
muddati), hujjatni qayta ishlash (kim bajarishi, qayta ishlash muddati) arxivga berish (kim 
beradi, berish muddati), hamda ro‘yxatni tasdiqlash buyrug‘i tartib raqami va muddati, 
korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi. 
Korxona xodimlari hujjat aylanishi ro‘yxatiga asosan, ular faoliyatiga taalluqli 
hujjatlarni tuzadi va taqdim etadi. Hujjatni o‘z vaqtida to‘g‘ri tocldirilishi, belgilangan, 
muddatda taqdim etilishi, ulardagi ma’lumotlarning ishonchliligiga javobgarlik shu 
hujjatni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi. 
Korxona bo‘yicha hujjat aylanishi ro‘yxati bo‘yicha ishlar o‘z vaqtida bajarilishini 
bosh buxgalter nazorat etib boradi. 
Dastlabki hujjatlar, hisob vedomostlari, buxgalteriya hisobotlari va balanslari arxivga 
topshirilishi majburiydir. 
Hujjatlar arxivga topshirilgunga qadar buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona 
rahbari tayinlagan moddiy javobgar shaxs mas’ulligida berkitiladigan shkaflarda 
saqlanadi. 
Qat’iy hisobdagi blankalar esa, ular saqlanishini ta’minlaydigan seyflarda, metall 
shkaflarda, maxsus binolarda saqlanadi. Aniq bir, hisob vedomostiga taalluqli, joriy oyda 
qayta ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda yig‘ilib arxivga ma’lumotnoma 
bilan uzatiladi. 
Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank ko‘chirmalari ular ilovalari bilan birga 
xronologik tartibda yig‘iladi va taxtlanadi. Ba’zi bir hujjatlar taxtlanmasligi mumkin, 
ammo ular yo‘qotilishi yoki suiiste’mollikni oldini olish maqsadida tikib qo‘yiladi. 
Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlarini, hisobotlarni saqlash tartibi 
O’zbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmasini materiallarini saqlash ko‘rsatmasiga 
ko‘ra, o‘rnatiladi. 
Hujjatlarni buxgalteriyadan va arxivdan boshqa tarmoq xodimlariga berilishi korxona 
bosh buxgalteriya ruxsati bilan amalga oshiriladi. 
Korxonadan hujjatlarni faqat aniqlash dastlabki tergov, prokuratura va sud 
tashkilotlari to’lonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan hollardagi qarorlariga asosan 
olinishi mumkin. 
Hujjat olinishi bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, uni bir nusxasi korxonaga tegishli 
mas’ul xodimga imzo bilan beriladi. Hujjat olgan tashkilot ruxsati va vakili ishtirokida, 
tegishli mas’ul xodim olingan hujjatdan nusxa olishi mumkin va unda asosni ko‘rsatilishi 
va olingan muddati ko‘rsatilishi kerak.