Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasning fan sifatida shakillanishi

---

s17-20EE guruh talabasi
BAHODIROV RAVSHANJONning
iqtisodiyot nazariyasi fanidan
tayyorlagan taqdimoti

---

Mavzu:
IQTISODYOT NAZARIYASINING FAN SIFATIDA 
SHAKKILLANISHI VA RIVOJLANISHIDA 
IQTISODIY OQIMLAR HAMDA IQTISODIY 
MAKTABLARNING ROLI

---

Iqtisodyot nazariyasining fan sifatida
shakkillanishi va rivojlanishida iqtisodiy
oqimlar hamda iqtisodiy maktablarning roli
REJA:
1. IQTISODIYOT HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT
2. ANTIK DAVRDA IQTISODIYOT HAQIDAGI TASAVVUR
3. FANNING HOZIRGI HAYOTIMIZDA TUTGAN ROLI

---

Iqtisodiyot nazariyasi
- iqtisodiyotning qonun-qoidalari, 
tushunchalari va rivojlanish tamoyillarini o
ʻ
rganuvchi
umum iqtisodiy va nazariy fan. Xorij mamlakatlarida
"Ekonomiks", "Ekonomika" va "Siyosiy iqtisod" nomlari bilan, 
MDH mamlakatlarida "Iqtisodiyot nazariyasi" nomi bilan
yuritiladi. Iqtisodiyotni umumiy jihatidan va har bir iqti-
sodiy tizimga tadbiqan o
ʻ
rganadi, iqtisodiy hodisalarni
mikro va makro hamda jahon iqtisodiyoti darajasida tahlil
etadi. Bu fan O
ʻ
zbekistonda "Iqtisodiy bilim asoslari" 
sifatida maktablarda, "Iqtisodiyot asoslari" sifatida kollej
va akademik litseylarda va "Iqtisodiyot nazariyasi" sifatida
oliy o
ʻ
quv yurtlarida o
ʻ
rganiladi.

---

Fanning predmeti kishilarning cheklangan iqtisodiy
resurslar sharoitida muqobil xo
ʻ
jalik yuritish asosida o
ʻ
z
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan xatti-harakatlari, ularni
belgilovchi iqtisodiy shart sharoitlar hisoblanadi. Bu fan 
xo
ʻ
jalik yurituvchi sub
ʼ
yektlarning (firmalar, xonadon, ayrim
individ va davlat) iqtisodiy xatti harakatlarini yaxlitlikda
o
ʻ
rganadi. Uning tadqiqot ob
ʼ
yekti iqtisodiy hodisalar
bo
ʻ
lib, ular ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va
iste
ʼ
mol sohasida yuz beradi. Tabiiy sharoit
—
bu iqlim, 
tuproqning tuzilishi, yer osti boyliklarining miqdori, o
ʻ
simlik
va hayvonot dunyosidan, odamlarning ish qobiliyatidan
iborat, bu omillar iqtisodiy faoliyatga ta
ʼ
sir etmay
qolmaydi.

---

Bufanga 17-asrda Yevropada asos solingan, bu bozor
munosabatlarining rivojlanishi bilan bog
ʻ
liq bo
ʻ
lib, uning
qonun va qoidalarini bilishga intilish Iqtisodiyot nazariyasini
yuzaga keltirgan. U G
ʻ
arbda paydo bo
ʻ
lsada, uni
oziqlantirgan iqtisodiy g
ʻ
oyalar dastlab Sharqda, xususan, 
Markaziy Osiyoda shakllangan. Bu o
ʻ
rinda Abu Ali ibn Sino, 
Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy, Amir 
Temur, Mirzo Ulug
ʻ
bek asarlarini eslash kifoyadir. Iqtisodiyot
nazariyas dastlab "Siyosiy iqtisod" nomi bilan yuzaga
kelgan. Bu tushunchani birinchi marta A. Monkretyen
(Fransiya) o
ʻ
zining "Siyosiy iqtisod xaqida traktat" asarida
(1615 y.) qo
ʻ
llagan. A. Monkretyen va T. Man (Angliya) 
Iqtisodiyot
nazariyasdagi
merkantilizm oqimiga asos
solishgan.

---

Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon
tsivilizatsiyasining beshigi bo'lgan qadimgi
Sharqdan izlamoq mantiqan to'g'ridir. 
Iqtisodiy g'oyalarning shakllanishi insoniyatning
paydo bo'lishi bilan boshlangan. Ammo hozirgi
paytda qo'lyozmalarda aks ettirilgan g'oyalargina
tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta'limotlar tarixi
quldorlik jamiyati, aniqrog'i, xususiy mulk paydo
bo'lishi bilan boshlanadi, deyish o'rinlidir. 

---

Bizgacha etib kelgan eng qadimgi qo'lyozmada (Qadimgi Misr, 
eramizdan avvalgi XXII asr) noib va aholi o'rtasidagi munosabatlar
to'g'risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to'la shakllanmagan
bo'lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali
yoki oddiy aholidan bo'lishidan qat'i nazar) kerak deyilgan. 
Qadimgi Misrdan farqli ravishda Mesopotamiyada xususiy
mulkchilik va tovar-pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi
xarakterlidir. Inson shaxsi ozodligining kafolati yo'q bo'lgan o'sha
sharoitda qarzdor qulchilik xo'jalik rivojiga olib kelar edi. Bunday
jarayonlar soliq to'lovchilar va harbiylardan ajralib qolishi mumkin
bo'lgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib qolgan
yodgorliklarda, yozma qonunlarda iqtisodiy g'oyalar ham mavjud, 
unda mustaqil ishlab chiqaruvchilarning huquqlarini himoya qilish, 
tartibga solish bo'yicha muhim fikrlar berilgan. 

---

Eramizdan avvalgi XVIII asrda
Bobil (Vavilon)
da (m.a.1792-
1750 yy.) podsholik qilgan