45
aparatlar uchun 2...3% ga ko’proq bo’lishi mumkin. Shpindelning aylanish tezligi
qandaydir sababga ko’ra kamayib qolsa,
T
a
miqdori ham o’zgarishini talabalarga
ko’rsatish foydali bo’ladi. Bunday hol ko’pincha uzoq vaqt davomida ishlatilgan
tasma 130
0
C gacha qizib ketishi tufayli uning rezinasi o’z xossalarini (ishqalanish
qoyeffisiyenti) o’zgartirib qo’yishi; tasmaning yeyilishi; tasmani tortib turadigan
prujinaning cho’zilib ketishi; shpindel podshipniklarining yomonlashganligi; terish
kamerasini ish tirqishi noto’g’ri qo’yilganligi va boshqa sabablarga ko’ra sodir
bo’lishi mumkin. Stendda yesa, tasma tarangligini kamaytirib, tajriba o’tkazib,
T
a
ning qanchalik o’zgarishini ko’rsatish ma’qul bo’ladi.
Muhim ko’rsatkichlar sifatida terilmasdan chanoqlarda qoldirilgan paxta
U
,
yerga to’kilgan paxta Ye va shpindeldan ajratilmasdan, uning sirtida qoldirilgan paxta
S
miqdorlari ham
X
ga nisbatan foiz ko’rinishida baholanadi.
U, Ye
va
S
ko’rsatkichlariga ta’sir qiladigan omillarni talabalarga ko’rsatish kerak. Shu sababli,
birinchidan, tashqi tasma tarangligini kamaytirib yangi tajriba o’tkazilsa,
T
a
bilan bir
vaqtda
U, Ye
va
S
ko’rsatkichlarining ham o’zrarishlari aniqlanadi.
Ichki tasmalarning texnologik jarayonga ta’sirini talabalarga to’liqroq
o’rgatishga ham katta ye’tibor berish kerak. Ichki tasmaning vazifasi shpindelga
o’ralgan paxtani ajratib olishni ta’minlashdir. Shpindel
roligi ichki tasmalarga
tekkanidan so’ng, u o’ta qisqa vaqt ichida tormozlanib to’xtaydi, keyin teskari
tomonga qarab aylana boshlaydi. Tormozlanish vaqtida shpindel oladigan burchak
tezlanishi tufayli paydo bo’ladigan inersiya kuchi katta ahamiyatga yega. Chunki,
inersiya kuchi ta’sirida shpindelga o’ralgan paxta piltasi old tomonga burilib
yechiladi va o’z-o’zidan shpindeldan ajralib tushadi. O’ralgan paxtaning asosiy qismi
(80% gacha) ajratkich cho’tkalarining ta’sirisiz shpindeldan o’z-o’zidan ajratiladi.
Agar tormozlanish rejimi rejalshtirilganiga nisbatan o’zgartirilsa, shpindeldan paxtani
ajratib olish jarayoni ham o’zgaradi. Teskari aylanish jarayoni burchak tezlanishi
me’yoridan kam bo’lsa, shpindeldan paxtani ajratish qiyinlashadi, ortiq bo’lsa, pilta
yechilib ulgurmasdan, tish bilan aloqasini uzib, shpindel ustida halqa ko’rinishida
qoladi. Bunday halqalarning ayrimlari shpindel bilan
birgalikda yana terish
kamerasiga kirib ketadi, apparatning terish darajasi
T
a
pasayib ketadi. Bunday
jarayonni shpindeldagi paxtani ajratmasdan olib ketish (“pronos”) deyiladi.
Yuqoridagilarni ye’tiborga olib, ichki tasmalarning roliklarga siqilish kuchining
o’zgarishi paxtani shpindeldan ajratish jarayoniga katta ta’sir qilishini talabalarga
ko’rsatish va uqtirishi kerak bo’ladi. Shu maqsadda,
ichki tasmaning shpindel
roligiga siqilish kuchini o’zgartirib tajriba o’tkazish mumkin.
Shpindeldagi paxtaning o’z-o’zidan yechilishini namoyon qilish maqsadida,
oldingi barabanlarning bittasidan ajratkich 10 larni to’liq yechib qo’yib tajriba
o’tkazilsa, olingan
Q
12
bilan
Q
11
ning bir-biridan farqlanish darajasi aniqlanadi.
46
Baraban o’zish koyeffisiyentining terish jarayoniga ta’sirini talabalarga
o’rgatish uchun, reduktor ikkinchi pog’onada ishlatilib, K=1,35...1,40 o’rniga,
K=0,95...1,0 o’rnatiladi. Ushbu holatda tajriba o’tkazilib hamma ko’rsatkichlar
aniqlanadi va oldingi variantdagilar bilan taqqoslanadi, tegishli xulosalar yoziladi.
Mashg’ulotning oxirgi tajribasida terish kamerasi ish tirqishi kengligining
ahamiyatini namoyon qilish foydali bo’ladi. Defoliasiya qilinib bargi to’kilgan,
ko’saklarning 55...60% ochilgan paxta hosilini terishda birinchi barabanlar jufti
oralig’idagi tirqish dala sharoitida
b
1
=30…34 mm, ikkinchi barabanlar
jufti tirqishi
b
2
=26…30 mm qo’yilishi tavsiya qilinadi. Stendda yesa, o’rib quritilgan g’o’za
tuplaridan foydalanilishini ye’tiborga olib,
b
1
=32 mm,
b
2
=28 mm qo’yiladi. Yendi
b
1
=36…38 mm,
b
2
=34…36 mm qo’yib, yangi tajriba o’tkaziladi,
T
a
, Ye, U, S
lar
aniqlanib, tegishli xulosalar yoziladi.
Agar stendga gorizontal shpindelli apparat o’rnatilgan bo’lsa, uning agrotexnik
ko’rsatkichlari
T
a
, Ye, U
ni aniqlash yetarli bo’ladi, chunki gorizontal shpindelli
apparat qismlarining kinematik parametrlari vertikal shpindelli apparatga o’xshab tez
o’zgarmaydi, uning ish ko’rsatkichlari uzoq vaqt barqaror bo’ladi.
Mashg’ulot natijalari ishonarliroq bo’lishi uchun, yuqoridagi tajribalar 3...5
marotaba takrorlanib, topilgan ko’rsatkichlarning o’rtacha arifmetik miqdori quyidagi
jadvalga yoziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
