Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish

joriy 
narxlar asosiyda qayta baholash
deb nom olgan 
(marking to market). 
 
1-nazorat uchun savol 
Kompaniya aksiyalarining bozor bahosi, odatda, ularning balans qiymati 
(bahosi)dan farq qilishining sabablari nimada?
 
 

---

99 
2. Foydaning buxgalteriya va iqtisodiy mezonlari
 
Bozor va balans bahosi (qiymati) o‘rtasidagi farq foyda to‘g‘risidagi 
tasavvurga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umumqabul qilingan ma’noda foyda – bu 
Siz ma’lum vaqt oralig‘ida sarflashingiz mumkin bo‘lgan summa bo‘lib, shu bilan 
birga, mazkur vaqt boshidagi boyligingiz darajasi saqlab qolinadi. Boshqacha qilib 
aytganda, foyda – bu kelib tushgan va Siz sarflashingiz mumkin bo‘lgan pul 
mablag‘i hajmi bo‘lib, natijada muayyan davr oxiriga kelib, shu davr boshida 
qancha pulingiz bo‘lgan bo‘lsa, ixtiyoringizda shuncha pul qoladi. Keng ma’noda 
iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati, taniqli ingiz iqtisodchisi 
Jon R. Xiks 
(John R. Hicks) 
o‘zining mazkur muammoga bag‘ishlangan klassik asari “Qiymat 
va kapital”da (Value and Capital) aynan shu ta’rifdan foydalangan va zamonaviy 
iqtisodchilar ham aynan shu ta’rifdan foydalanib kelmoq-dalar
76
. Bu o‘rinda shuni 
ham qayd etish lozimki, yuqoridagi tarzda buxgalteriya hisobida qabul qilingan 
foydaga berilgan ta’rif 
(income, earnings, profits) 
aksiyalarning bozor kursi oshishi 
yoki pasayishi yoki ma’lum vaqt (davr)da mulk bahosi o‘zgarishi sababli 
olinmagan foyda yoki ko‘rilgan zararlarni e’tiborga olmaydi.
Misol tariqasida quyidagi vaziyatni ko‘rib chiqishni taklif etamiz. Faraz 
qilaylik, Sizning yil mobaynida olgan sof mehnat haqingizning umumiy summasi 
10,0 mln. so‘mni tashkil etadi va Siz bu summani oilan-gizni boqishga 
sarfladingiz. Ammo, shu bilan birga, aktivlaringizning umumiy qiymati 6,0 mln. 
so‘mga pasayib ketdi, deylik. Umuman olganda, hech bir buxgalter bu pasayishni 
e’tiborga olmagan bo‘lar edi. Chunki bu zarar potensial xarakterga ega. Sababi, 
Sizning aktivlaringiz sotilmagan edi. Bir vaqtning o‘zida, har qanday iqtisodchi 
Sizga qiymat kamayishini foy-dangiz hisoblanayotganida inobatga olinishi 
kerakligi aytgan bo‘lur edi. Chunki u oilangizning iste’mol imkoniyatlariga ta’sir 
qiladi. Axir endi bu imkoniyat yil boshidagiga nisbatan 6,0 mln. so‘mga qisqardi-
ku! Demak, iqtisodchining nuqtai nazaridan qaraganda Sizning sof foydangiz 
hammasi bo‘lib 4,0 mln. so‘mni tashkil etgan.
Bundan tashqari, buxgalteriyada foyda hisoblanayotganda garchi soliqqa 
tortish maqsadida foydadan chegirib qolish sifatida qarz olingan kapital bo‘yicha 
foizlarni to‘lash bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olish mumkin bo‘lsa-da, shu 
bilan birga, xususiyatiga ko‘ra xuddi shunday xarajat - sarflangan o‘z kapitalini 
hisobga olish mumkin emas. Masalan, firma 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda oldi, 
ammo shu bilan birga u o‘z faoliyatini moliyalashtirish maqsadida 500,0 mln. 
so‘mlik aksiyadorlik kapitalidan foydalanganligi uchun 10% ga teng daromadlilik 
stavkasidan kelib chiqqan holda xarajat qildi, deylik. Bu holda iqtisodiy nuqtai 
nazardan u 30,0 mln. so‘m miqdorida zarar ko‘rgan (ya’ni 20,0 mln. so‘m – 500,0 
mln. so‘m x 0,10 = - 30,0 mln. so‘m). Bu buxgalteriya nuqtai nazaridan foyda 
ijobiy bo‘lgan holda, firma o‘zining asosiy xarajatlarini, shu jumladan, o‘z 
aksiyadorlik kapitalidan foydalanish bo‘yicha xarajatlarni qoplashga qodir 
bo‘lmagan vaziyatga yaqqol misol bo‘la oladi
77
. 
76
J. R. Hicks, Value and Capital, 2-nashr (New York: Oxford University Press, 1946), 172-b.
77
Nisbatan yaqinda AQShning bir necha korporatsiyalari tomonidan kompaniya faoliyati samaradorligini baholash uchun yangi 
mezon qabul qilindi. U 
iqtisodiy qo‘shilgan qiymat
(EVA – economic value added) deb nomlandi. Ushbu mezon Stern Stewart & 

---

100