O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi keyingi o'rinlarda qo'mita

3-rasm. Dunyo davlatlarining YaIM dagi umumiy soliqlar tushumi 
ulushi
. 

---

14 
S.H. Gataulin «Soliqlar o‘zi nima va ular nimaga kerak», degan savolga 
quyidagicha javob beradi: «Soliqlar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy 
manbayi 
bo‘lib, 
iqtisodiyotni 
tartibga 
soluvchi 
va 
daromadlarni 
barqarorlashtiruvchi vositadir. Soliqlar davlat budjeti daromadlarini tashkil 
etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi muhim qurol hisoblanadi. 
Biroq bu ta’rif soliqlarning mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda 
soliqlarning tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi. Bundan 
tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu munosabatlar obyekti bo‘lib nima 
hisoblanadi, degan savollarga javob bera olmaydi.
Ayrim iqtisodchilar soliqlarni milliy daromadni taqsimlash va qayta 
taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat qilganlar, — «Soliqlar – milliy 
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat 
ixtiyoriga olish shaklidir». 
4-rasm. Soliq ta’siri 
O. Olimjonovning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va jamiyatning pul 
mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tomonidan belgilab 
qo‘yilgan hajmda va o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan 

---

15 
davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan to‘lovlardir». Soliqlarga 
berilgan mana shu ta’rif eng maqbul ta’rif bo‘lib, soliqlarning mohiyati, ularning 
iqtisodiyotdagi o‘rni va rolini, soliqlarning harakat jarayonini nazariy jihatdan 
chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. 
Bugungi kunda soliq kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq, 
shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli 
va o‘rnini, soliqlarning nazariy jihatlarini aniqroq va to‘liqroq yorita oladigan 
ta’rifni keltirish muammosi fanda mavjuddir.
Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur bo‘lgan majburiy 
to‘lovlar sifatida, davlat paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat 
faoliyat ko‘rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati 
xuddi shu yerdan kelib chiqadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida 
soliqlar korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham bilvosita 
quroli hisoblanadi. 
Soliqni to‘lash xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar bilan davlat 
o‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni taqsimlashning asosiy vositasi 
hisoblanadi. Biror bir jamiyatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. 
Chunki soliqlar budjet daromadlari (pul fondi) ni tashkil etishning asosiy 
vositasi bo‘libgina qolmay mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga, ishlab 
chiqarishni rag‘batlantirishda investitsiyalarni ko‘paytirishga, raqobatbardosh 
mahsulotni ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy korxonalar 
ochish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor infrastrukturasini barpo qilishga, 
umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga va shu kabilarga xizmat qiladi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil 
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur 
bo‘lgan mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi. Jumladan, 
soliqlar respublika va mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantiradi, davlat 
ijtimoiy dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning 
tadbirkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli 
foydalanishga bo‘lgan intilishini rag‘batlantiradi, narx belgilashga ta’sir 
ko‘rsatadi, aholining turmush darajasini tartibga solib turadi, imtiyozlar 

---

16 
yordamida esa aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni 
tashkil etishga yordam beradi.