Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

18-
 
rasm. 
Kimyoviy reaksiyaning energetik diagrammasi: 
a)
 
katalizator ishtirokisiz; 
b
) katalizator ishtirokida
. 
Rasmdan ko„rinib turibdiki, katalizatorsiz sodir bo„layotgan 
A → В 
reaksiyaning faollashish energiyasi 
Е 
(
a
) katalizator ishtirokida borayotgan 
A + 
K→AK 
(
K
–katalizator) va 
AK→В+K 
reaksiyalarining faollanish energiyalari 
Е
1
 
va 
Е
2
 
(
b
) larning yig„indisidan katta (
Е>Е
1
+Е
2
) bo„lganligi sababli, (
a
) reaksiyaga 
qaraganda (
b
) reaksiyaning tezligi yuqori bo„ladi. Agarda katalizator ishtirokidagi 
reaksiya uchun 
Е
1
 = Е
2
 
deb qaralsa, 
1 
Е = Е
1
 = Е
2
 
ekanligini ko‘rish mumkin. (
a
) 
2 
reaksiya uchun reaksiyaning tezlik doimiysi 
k 

Ae

E RT 
(1) 
а) 
b) 
Е
а
Е
а1 
А 
А + К 
Е
а2 
В 
АК 
В + К 

---

tenglamasi orqali ifodalanishini hisobga olsak 
k 

k 

Ae

E RT 
(2) 
tengligi hosil bo„ladi. 
1 
2 
1 
(
a
) va (
b
) reaksiyalari sodir bo„lganda, entropiya o„zgarishi katta 
bo„lmaganligi sababli, 
A ≈ A
1
 
deb qarab, (1) va (2) lardan 
k 
E 
1 

e 
2 
RT 
k 
(3 ) 
nisbatni olish mumkin. (3) tenglama katalizator ishtirokida reaksiya tezligi qanchaga 
oshayotganini ko„rsatadi. (3) dan ko„rinib turibdiki, katalizator ishtirokidagi 
reaksiya bosqichlari faollanish energiyalari yig„indisi katalizator ishtirokisiz 
faollanish energiyasidan katta bo„lgan holda ham, (
b
) reaksiyaning tezligi (
a
) 
reaksiyaning tezligidan katta bo„ladi. 
Katalizatorlar ishtirokidagi reaksiyalar asosan uch turga bo„linadi: gomogen, 
geterogen va fermentativ katalizlar. Biz keyingi bo„limlarda gomogen va geterogen 
katalizlar ustida to„xtab o„tamiz.