2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

 
7-mavzu: Tilshunoslik va adabiyot. Lingvopoetika 
Reja: 
1.Tilshunoslik va adabiyot. Tilshunoslikning badiiy adabiyot bilan 
munosabati. Lingvopoetikaning shakllanishi.
2.Badiiy tasvir vositalari.
3.Fonetik poetika (FP), leksik poetika (LekP), morfologik poetika(MP), 
sintaktik poetika (SP) lingvopoetikaning qismlari sifatida. 
Tilshunoslik va adabiyot.
Tilshunoslik badiiy adabiyot bilan ham uzviy 
aloqadadir. Chunki til aloqa vositasi sifatida muayyan axborot tashuvchi oddiy 
belgilar sistemasigina bo’lib qolmay, balki tinglovchiga ta’sir qiluvchi qudratli 
vosita hamdir. Tilning birinchi funksiyasi an’anaviy va sistem-struktur 
tilshunoslikning o’rganish obyekti bo’lsa, ikkinchi funksiyasi lingvopoetikaning 
o’rganish obyektidir. 
Lingvopoetika lingvistik poetikaning qisqargan shakli bo’lib, badiiy asarlarda 
qo’llanilgan lisoniy birliklarning (fonetik, morfemik, leksik va boshq.) badiiy-
estetik vazifalarini, tilning konnotativ funksiyasini o’rganadi. Boshqacha aytganda, 
lingvopoetika tilshunoslikning badiiy nutqni o’rganuvchi bo’limidir. 
Lingvopoetikaning predmeti badiiy asarda foydalanilgan til birliklarining 
yig‘indisi hisoblanib, ular yordamida yozuvchi o‘zining g‘oyaviy-badiiy niyatini 

---

35 
amalga oshirish uchun zaruriy estetik ta’sirni ta’minlaydi; lingvoetik tahlilning 
maqsadi muallif tomonidan u yoki bu til birligi ( so‘z, so‘z birikmasi, sintaktik 
konstruksiya) badiiy so‘z ijodi jarayoniga qanday kiritilishi, til vositalarining u 
yoki bu o‘ziga xos birikmasi mazkur estetik effekt yaratilishiga qay tarzda olib 
kelishini aniqlashdan iborat bo‘lishi lozim”.
22
Lingvopoetikaning asosiy o‘rganish 
ob’ekti – badiiy matn bo‘lib, matnni tahlil qilish orqali ijodkorning badiiy 
mahorati, o‘ziga xos uslubi, til boyliklaridan foydalanishi, yozuvchining 
umumxalq tiliga munosabati o‘rganiladi.
Badiiy nutq badiiy adabiyotning bayon qilish vositasi sanaladi. Filologiya 
tarixida badiiy asar tili va poetik til atamalari tez-tez uchrab turadi. Mazkur 
atamalar ifodalagan tushunchalar bir-biriga juda yaqin tursa ham, lekin o’zaro 
ma’lum jihatlari bilan farq qiladi. «Obraz», «uslub», «ko’chim (trop)», «badiiy til», 
«stilistika», «poetika» kabi tushunchalar badiiy asar tili va lingvistik poetikaga 
daxldor tushunchalardir. 
V.P.Grigoryevning ta’kidlashicha, badiiy til keng qamrovli obyekt sifatida 
funksional darajalangan qismlarga, fragmentlarga bo’linish xususiyatiga ega. 
Amalda keng qamrovli obyektning ayrim fragmentlarigina badiiy nutqning 
tahliliga beriladi. Ana shunday asosiy fragment badiiy asar tili sanaladi. 
Ko’rinadiki, badiiy nutq badiiy asar tiliga nisbatan kengroq tushunchadir. U tilning 
ekspressiv funksiyasini o’z ichiga oladi. Badiiy asar tili esa badiiy nutqning bir 
ko’rinishi, bir fragmenti hisoblanadi. 
Badiiy nutqni o’rganuvchi lingvistik poetika ham til sistemasi barcha sath 
birliklarining badiiy-estetik funksiyasini qamrab oladi. Fonetik-fonologik sathda 
fonetik birliklar ham badiiy-estetik vazifa bajarishi mumkin. Xususan, bir xil 
tovushlarning, bir xil bo’g’inlarning takrorlanishi she’riyatda go’zallikni, 
ta’sirchanlikni ta’minlovchi vosita sanaladi. She’riy matnda nutq tovushlarining 
estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she’rda o‘ziga xos 
jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash natijasida 
erishiladi. She’riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar 
takrori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. 
Nasrda unlilarni cho‘zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so‘zlarni 
noto‘gri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar 
yordamida ekspressivlik ta’minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo‘llash bilan bogliq 
qonuniyatlarni yozuvda «aynan» ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz 
va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. Aflotun 
va Arastu yashagan zamonlardayoq so‘zning talaffuz tarzi va uni aynan yozuvga 
ko‘chirish muammosi mutafakkirlar e’tiborini o‘ziga jalb qilgan edi. Hatto bu 
notiqlik san’ati bilan bogliq bo‘lmagan ravishda, so‘zning, so‘zdagi harflarning 
talaffuzi bilan bogliq ohanglar garmoniyasi buyuk faylasuflarga ilhom manbai 
bo‘lgan edi. Ular so‘z tarkibiga singib o‘ziga xos ma’no va ohang kasb etib 
ulgurmagan tovushlarga ham o‘zgacha mazmun berishga intilishgan edi. Masalan, 
«g» - tezlikning, shiddatning ramzi, «1» - viqorning, silliqlikning, yaltiroqlikning 
22
Задорнова В.Я. Словесно-художественное произведение на разных языках как предмет 
лингвопоэтического исследования: Дис. …д-ра филол. наук. – М.: 1992.-С.59. 

---

36 
ifodachisi, «1» - torning, «a» - kattaning, «e» - abadiyatning belgisi sifatida talqin 
qilingan. Keyinroq tovushlar tabiati bilan shugullanuvchi mutaxassislar «i», «b», 
«g» tovushlari dahshatni yodga solishi, «> xursandchilikning, «t»,