Барча ҳуқуқлар ҳимояланган. Ушбу китобнинг ҳеч бир қисмидан муаллиф

204 / ЯНГИЧА ДЕМОКРАТИЯ

---

205 / ЯНГИЧА ДЕМОКРАТИЯ
ортилган тракторга далада нима бор? Нима учун йўл-
нинг қоқ ўртасида бирдан бурилиб юборган? Йўлда 
биздан бошқа ҳеч ким йўқ эди, наҳотки кўрмаган бўлса? 
Касалхонада ётганимда: «Бизни ўша репортаж учун 
йўқ қилмоқчи бўлишди, энди келиб, биратўла ўлдириб 
кетишади» — деган фикр ҳар куни миямда айланарди. 
Олти ой ётдим. Суякларим ҳам, яраларим ҳам битиб 
кетди. Хоразмлик травматологлар республикада би-
ринчилардан эканини, Қадам оға эса травматология 
бўйича энг кучли мутахассислигини кейин билдим. 
Мана, орадан 14 йил ўтди, ҳеч нима безовта қилмай-
ди, докторнинг қўрқинчли дрелидан ҳеч қандай асорат 
қолмаган, шукр.
Айтгандай, ўшанда биринчи марта катта пул ишла-
ган эдим.

---

206 / ЯНГИЧА ДЕМОКРАТИЯ
2005 йил 28 январда Каримов янгитдан ташкил 
этилган икки палатали Парламент — Қонунчилик па-
латаси ва Сенатнинг биринчи қўшма мажлисида сўзга 
чиқди. Президент нутқининг моҳиятини солиқ тўлов-
чиларга тушунтириб берадиган китоб тайёрлаш керак, 
дейилди. Ёнимга компьютер қўйиб беришди, мен ки-
тобни ёзиб тугатдим. 
Китоб Каримовга маъқул келибди, ҳамма сотиб 
олсин, деб буюрибди. Барча бюджет ташкилотлари шу 
китобдан олишди. 
Китоб муаллифи — Комил Алламжонов. Нашр со-
тилганда, муаллифлик гонорарини уйимга пакетларда, 
қопларда ташлаб кетишарди. Пул оқиб кела бошлади. 
Пакетлар йиртилиб, пуллар сочилиб ётарди. Онамни 
ваҳима босарди:
— Болам, сен нима ишлар қиляпсан ўзи? Қаердан
келяпти бу пул? Шунча пулни нима қиламан, қаёққа 
қўяман? Нима бало бошладинг?
— Пул топяпман, ойи!

---

207 / ЯНГИЧА ДЕМОКРАТИЯ
Мамлакатимиз мустақиллигининг 16 йиллигига атаб нашр 
этилган 
«Ўзбекистон давлат солиқ тизими ислоҳотлар ва 
ривожланиш йўлида» китоб-альбоми.

---

---

209 / ПУЛ
Болалигимдан орзум миллиардер бўлиш эди. Буни 
ҳозир ҳам орзу қиламан.
Лекин ёшим улғайганда пулнинг ҳаётимдаги ўр-
нини аниқ белгилаб олдим: менинг мақсадим ҳисоб 
рақамимдаги «0»ларни кўпайтириб, топганимни дар-
возасига тилла суви юритилган уйга сарфлаш эмас. 
Пулнинг ажойиб хусусияти бор экан — у ғояларни 
рўёбга чиқара олади. Пул бўлса, ҳамма ишлар тезроқ 
битади, унумлироқ бўлади. 
Қизиғи, бойиб кетсанг, кимларнингдир тинчи бу-
зилар экан. Ҳаммага баравар, бир хилда ёқадиган 
бойваччани билмайман. Нима қилсанг ҳам, ўзинг-
ни қандай тутсанг ҳам, албатта сени ёқтирмайди-
ганлар, кўролмайдиганлар топилиши аниқ. Шунинг 
учун бойиб кетишдан олдин нима муҳимроқ эканини 
ўзинг учун ҳал қилиб олишинг керак — умр бўйи ўр-
таҳол бўлиб, душман орттирмасдан кун кечиришми, 
пул
— ◆ XIII ◆ —

---

ёки умуман ақлга сиғмайдиган, баъзан тушуниб бўл-
майдиган нафрат, адоватга чидаб, кўникиб яшашми? 
Қайси йўлни танласанг кўнглинг хотиржам бўлади? 
Кейин афсусланиб, «э бор-э» деб ҳаммасига қўл сил-
таб кетмаслигинг учун танловни олдиндан белгилаб 
олишинг шарт. Ҳамма нарсанинг тўлови бор.
2020 йилнинг октябрь ойида «Open Democracy»да 
таниқли жамоат арбоби, ёзувчи ва журналист Кристи-
ан Ласслетнинг «Ўзбек баҳори» деган мақоласи чиқди. 
Кириш қисмида «Ушбу мақола мамлакатнинг бош 
«либерализатори» Алламжоновнинг шубҳали ўтми-
шига бағишланади» маъносидаги баландпарвоз даъво 
келтирилган, аммо давомида британча эҳтиёткорлик 
билан «лекин исботимиз йўқ» деб қистириб қўйил-
ганди. 
Мақола очиқ манбаларни титкилаб ўтирмайдиган, 
маълумот қидириб ўзини овора қилмайдиган кенг 
омма учун қизиқарли эди. Унинг услуби суриштирув 
ҳисоботига ўхшарди ва кўпчилик буни яширин да-
лилларнинг фош этилиши, деб қабул қилди. Лекин 
бу фикр хато. Ёзилган ҳамма гаплар интернетда бор, 
сир тутилмайди, беркитилмайди, истаган одам қиди-
риб топиши мумкин. Менинг ҳамма йирик лойиҳала-
римни битта мақолага жойлагани учун профессордан 
миннатдорман, ҳатто. Фақат бир нарса — ишлаб топ-
ган пулимга бўлган муносабати менга ёқмади. «Очиқ 
Демократия»га жуда осонлик билан, таниш-билишчи-
210 / ПУЛ

---

лик қилиб, кимгадир босим ўтказиб пул топган бўлиб 
кўринибман. 
Табиийки, «Солиқ Инфо» бўйича асосий эъти-
роз унинг мажбурий обунаси эди. Мақола муаллифи 
тадбиркорлар «Солиқ инспекцияси БЭМ38 ва «Солиқ 
Инфо» газетасини бизга мажбуран олдиряпти», деб 
шикоят қилган форумларни эринмай ўқиб чиқибди. 
Ласслет ўзининг Твиттерида мажбурлаш механизмла-
ри ҳақида гапириб бера оладиган камида икки гувоҳи 
борлигини ҳам овоза қилибди.
Мен эса обуна бўлишдан бош тортган одамларни 
кўрган юзлаб гувоҳларни биламан. Инспектор улар-
ни мажбур қилган бўлса, ДСҚга шикоят қиламиз, 
дейишган. Шунчаки, обуна бўлишмаган, ҳеч нимани 
сотиб ҳам олишмаган. 
Иш қандай йўлга қўйилганини тушунтирай. ДСҚ-
нинг доимий ва энг устувор вазифаларидан бири кор-
хоналар ҳисобчиларининг ҳуқуқий жиҳатдан ва бух-
галтерия соҳасидаги саводхонлиги бўлиб келган.
У пайтда солиқ ва бухгалтерия соҳасида қонунлар
тез-тез ўзгариб турар, солиқ ислоҳотлари авжига 
чиққан эди. Ҳисоб-китоблар ва ставкалар ҳар йили ўз-
гариб турарди. Бухгалтерлар ўзгаришлардан ўз вақти-
да хабардор бўлиши ўта муҳим эди, чунки уларни 
билмаслик қонун бузилишига олиб келар, оқибатда жи-
ноий иш очилиши мумкин эди. Молиявий зарарларни
211 / ПУЛ

---

гапирмаяпман ҳали. Ҳаммасини у пайтда интернет 
орқали тушунтириб бўлмас, ресурслар етарли эмас, 
телевизорда ўргатишнинг ҳам иложи йўқ эди. Ал-
батта, бухгалтерлар билан ишлаш инспекторларнинг 
зиммасида эди. Шу жумладан, уларнинг вазифасига 
«Солиқ инфо» (ДСҚнинг расмий нашри) ва БЭМнинг 
тарғиботи кирарди. Аввал «Солиқ ва божхона хабар-
лари» билан шуғулланишган бўлса, кейин «Солиқ ин-
фо»га ўтилди. Юқоридан тарғибот ишларини олиб 
бориш бўйича топшириқ берилар, бироқ айни пайтда 
«Обунага мажбур қилишга ва тадбиркорлар ҳуқуқла-
рини бузишга йўл қўймаслик» ҳақида алоҳида таъкид- 
ланарди. Камига ҳар сафар обуна даврида ДСҚ ёзма 
огоҳлантириш юборарди. Бу ҳужжатлар ҳалигача ту-
рибди, исталган вақт тақдим қилиш мумкин.
Бутун республика бўйича ўн тўрт минг инспектор 
ишласа, уларнинг ҳаммаси ҳам тадбиркорларга газета-
нинг фойдали томонларини тушунтириб бера олмас, 
муаммо шунда эди. Кимлардир мажбурий босим 
билан иш осонроқ битади, деб ҳисобларди. Бундай ҳо-
латлар аниқланса, ДСҚ ходимларини жазога тортар-
ди. Нима бўлганда ҳам, ўзим ўн тўрт минг ҳолатнинг 
ҳар бирини табиийки, назорат қила олмасдим.
Лекин солиқчилар обунадан бош тортганларни жа-
золагани, уларга муаммо туғдиргани ҳақида Ласслет 
бирорта тасдиқланган далил келтиролмайди. Чунки 
212 / ПУЛ

---

бундай ҳолатларнинг ўзи бўлмаган! Ҳар бир тадбир-
кор босим ўтказган инспекторни судга бериш ҳуқуқи-
га эга эди. «Ишлагани қўйишмасди» деган гап-сўзлар 
интернетдаги қуруқ сафсата, холос. 
Бухгалтериясини тўғри юритганлар солиқчилар- 
дан ҳайиқмас ва обунадан бемалол бош торта олар-
ди. Ўзининг айбини билиб, шунга солиқ инспекция- 
си билан келишолмай қолишдан чўчиганларгина ис-
тар-истамас обунага кўнарди. Ҳужжатларида ишка-
ли борлар инспекторлар билан тил бириктирар ёки 
қоғозларини тартибга солишда ёрдам сўрар эди. Эва-
зига «Солиқ инфо»га обуна бўлишарди. Бор-йўқ сир 
шу, холос.
Тадбиркорлар инспектор билан ортиқча тўқна-
шувдан, текширувлардан қўрққан, деган фикрга кел-
сак, солиқчилар хоҳлаган тақдирда ҳам ўзича текши-
рув ўтказа олмас, бунинг иложи йўқ эди. Ўша йиллари 
фақат икки хил текширув бўларди — қисқа муддат-
ли ва режали. Режали текширув тўрт йилда бир марта 
ўтказилади, унинг санаси бир йил олдин белгиланиб, 
ҳукумат томонидан тасдиқланади. Қисқа муддатли 
текширувлар фақат савдо шохобчаларида, касса ап-
паратидан фойдаланилмаган, банкка нақд пул топ-
ширилмаган ва шундан келиб чиққан ҳолда, даромад 
солиғи тўланмаган ҳолатлар аниқлансагина ўткази-
ларди. 
213 / ПУЛ

---

 Газетанинг рейтинги ҳақиқатда баланд эди. Кўп-
чилик солиқчилардан қўрққани учун эмас, балки экс-
клюзив маълумотлар олиб туриш учун обуна бўлгани 
аниқ.
Ҳар бир газетага шартнома асосида обуна қилина-
ди, шартноманинг асосий қоидаси эса томонларнинг 
ихтиёрий, кўнгилли равишда келишувидир. Шарт-
номага қўл қўйдингми, демак розисан. Пулини тўла-
дингми, демак розисан. Маҳсулотни олдингми, демак 
розисан. Шартномани бекор қилмадингми, демак эъ-
тирозинг йўқ. Шикоят қилмадингми, демак сенга 
ҳаммаси маъқул, судга мурожаат қилмадингми, демак 
ҳуқуқинг поймол этилган деб ҳисобламайсан. 
Бировнинг юрагидаги қўрқувни эса мен бошқара 
олмайман. Тўғри, одамлар умуман ҳар қандай давлат 
вакилидан, каттаю кичигидан ҳайиқишарди, улар-
нинг қўполлигини ҳам, ҳақорату сўкишини ҳам инда-
май кўтаришарди. Мамлакатдаги умумий аҳвол шун-
дай эди. Ўзим ҳам шундай ёппасига қўрқув муҳитида 
яшардим. Шу сабабли қонунни ҳечам бузмасликка ҳа-
ракат қилардим, ҳатто майда-чуйда ишларда ҳам. 
Тадбиркорларимизнинг аксарияти ўша вақтда ҳам, 
ҳозир ҳам иложи борича қонунни айланиб ўтиши 
ҳеч кимга сир эмас. Охирги тўрт йилда уларнинг ўзи 
буни очиқ-ойдин гапириб, ДСҚдан самарали қарор-
ларни талаб қилишяпти. Ҳукуматнинг вазифаларидан