59
tomonidan kambag‗allarga ijtimoiy yordam berish qoidalarini nazarda
tutuvchi qonunlari qabul qilindi.
XIX asrda sanoat kapitalizmi rivojlanish davrining boshlanishida
ijtimoiy sug‗urta institutlari shakllana boshladi. XIX asr boshlarida
Angliya, Germaniya va Fransiyada o‗zaro yordam sug‗urtalash
jamiyatlari faoliyat yuritgan. Jumladan, Angliyada ―Friendly societies‖
nomli do‗stlik jamiyati, Fransiyada ―Societies de secours mutuels‖
o‗zaro yordam jamiyatlari faoliyat ko‗rsatib,
ularning maqsadi
sug‗urtalangan xodimning kasalligida, talofat ko‗rganda yoki o‗lim
holati yuz berganda minimal sug‗urta to‗lovlarini ta‘minlashdan iborat
bo‗lgan. Shu davrda o‗zaro sug‗urtalash jamiyatlari vazifalarini kasaba
uyushmalari bajarib, ular ishchilarga ishsizlik, nogironlik va kasallik
davrida moddiy yordam ko‗rsatgan. Vaqt o‗tishi
bilan kasaba
uyushmalar tomonidan ixtiyoriy sug‗urtalash amaliyoti ijtimoiy
sug‗urtaning majburiy tizimi bilan almashgan bo‗lishiga qaramasdan,
ayrim davlatlarda (Daniya va Shvetsiyada) hozirga qadar kasaba
uyushmalari ishsizlik bo‗yicha ixtiyoriy ravishda sug‗urtani amalga
oshiradilar. Alohida olingan ijtimoiy muammolarni davlat miqyosida hal
etishga urinishlar dastlab aholining ayrim guruhlarigagina taalluqli
bo‗lgan.
38
1844-yilda Belgiyada dengiz
xizmatchilarini kasallik,
nogironlik va yoshi bo‗yicha; 1854-yilda Prussiya va Avstriyada
shaxtada ishlovchilarni majburiy sug‗urtalash joriy etilgan. 1852-yilda
Fransiyada o‗zaro yordam kassalariga davlat subvensiyalari joriy etilgan
va mablag‗larning cheklanganligi sababli ushbu amaliyot rivojlanmadi.
Tarixiy faktlar guvohlik berishicha, o‗sha davrda mamlakatning ijtimoiy
ta‘minot bo‗yicha xarajatlarini davlat byudjeti va majburiy ijtimoiy
sug‗urtalash tashkilotlari tomonidan sug‗urtalashni moliyalashtirish
uchun yetarli mablag‗ mavjud emas edi. XIX asr oxirlariga kelib,
jamoatchilik ongida ijtimoiy – demokratik qarashlarning keng yoyilishi,
rivojlanishi asta – sekinlik bilan majburiy ijtimoiy sug‗urta tizimini
shakllanishiga olib keldi.
Baxtsiz hodisalar, kasallik va mehnatga
layoqatsizlik bo‗yicha majburiy ijtimoiy sug‗urtalash birinchilardan
bo‗lib Germaniyada joriy etildi, jumladan 1883-yilda kasallik, 1884-
yilda ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va 1889-yilda qarilik va
nogironlik bo‗yicha ijtimoiy sug‗urtalash amaliyotga kiritilgan. 1887-
1888-yillarda Avstriyada kasallik va ishlab
chiqarishdagi baxtsiz
hodisalardan sug‗urtalash to‗g‗risidagi davlat qonunlari qabul qilingan.
38
The student‘s companion to Social Policy P. 115.
60
XIX asrning oxirida Yevropa mamlakatlari Germaniya tajribasi o‗rnak
asosida o‗zlarining ijtimoiy ta‘minot qonunchiliklarini yaratdilar. Ushbu
qonunlarda davlatning majburiy ijtimoiy sug‗urta tizimi va ixtiyoriy
sug‗urtalashni amalga oshirishda byudjetdan dotatsiyalash ko‗zda
tutilgan edi. Birinchi jahon urushiga qadar Yevropa mamlakatlarining
ko‗pchiligida majburiy sug‗urta tizimi kasallik, nogironlik, ishlab
chiqarishdagi talofat va qarilik bo‗yicha joriy qilingan. G‗arbiy
Yevropada ijtimoiy sug‗urta tizimlarining aksariyati ishsizlik bo‗yicha
sug‗urtalashni istisno etgan holda 1885-yildan 1915-yillargacha
shakllangan.
3.2.1-jadval ma‘lumotlarining qiyosiy tahlili G‗arbiy
Yevropa
mamlakatlarida dastlabki ijtimoiy sug‗urtalash tizimini tashkil etishda
qator muammolar vujudga kelganligini ko‗rsatadi. Jumladan, Yevropa
davlatlarida alohida ijtimoiy sug‗urtalash tizimini kiritish bosqichma-
bosqich amalga oshirilib,
dastlab baxtsiz hodisalar, kasallik, qarilik
nafaqasi bo‗yicha va ishsizlikdan sug‗urtalash amalga oshirilgan.
3.2.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: