Muallif: fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent Ramazanov Asror Xamroevich

Amaliyotdagi o‘rni.

1.
10

−12
− 10
−13
s
oralig‘ida sodir bo‘ladigan jarayonlarni tadqiq qilishda. 
10
−12
− 10
−13
s
oralig‘ida sodir bo‘ladigan fizik jarayonlarni optik-spektroskopik 
usul bilan tadqiq qilishni ko‘rib chiqamiz. 
1-rasmda kvant nazariyasiga asosan muhit tarkibidagi molekulaning energetik 
sathlar oralig‘idagi harakatiga tegishli sxema ifodalangan.
1-rasmga izoh:
-
Е
1
va Е
2
molekulaning quyi
Е
1
va yuqori Е
2
en
ergetik sathlari; 

---

- 
ℎ𝜈 q
uyi energetik sathda (uyg‘onmagan hol) turgan molekulaga ta’sir etayotgan 
bitta kvantning energiyasi. 
ℎ = 6,6 ∙ 10
−34
J ∙ 𝑠g
a teng bo‘lib Plank doimiysini 
ifodalaydi. Vaqt oralig‘ida shunday energiyadan molekulalarga bir nechta yuzlab 
kvantlar ta’sir qiladi (tushadi). Agarda yorug‘likni foton deb qarasak u holda bitta 
fotonning energiyasi 
ħ𝜔
ga teng bo‘lib, 
ħ =
ℎ
2𝜋
ga teng. Ya’ni 
ℎ
bilan 
ħ
orasidagi 
bog‘lanish. Kvantda 
ℎ𝜈 − ħ el
ektromagnit to‘lqinning tebranish chastotasi bo‘lsa, 
fotonda 
ħ𝜔
- 
𝜔
elektromagnit to‘lqinning davriy (siklik) chastotasini ifodalaydi.
- 1-rasmga izoh. 
Faraz qilaylik quyi energetik sathda turgan molekulaga (yoki 
atomga) elektromagnit to‘lqin nurlanish tushayotgan bo‘lsin. U holda bu molekula 
o‘zining xususiyatidan (xossasidan) kelib chiqib, tushayotgan energiyani bir qismini 
yutadi. Qancha energiyani yutish molekulaning xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Olgan 
energiyaning hisobiga molekula uyg‘ongan holatga o‘tib, yuqori 
Ye
2
s
athga 
ko‘tariladi. Bu esa yorug‘likning yutilishiga sabab bo‘ladi. 
Ye
2
s
athning balandligi 
molekulaning yutgan energiyasining qiymatiga bog‘liq bo‘ladi va 
Ye
1
g
a nisbatan 
turlicha masofada bo‘lishi mumkin (1-rasmdagi 
1
va 
2
holat batafsil tushuntiriladi).
Demak, 1-rasmdagi 1-molekula uchun yuqori energetik holat 
E
2
bo‘lsa, 2-
molekula uchun esa yuqori energetik holat 
𝐸
2
bo‘ladi.
E’tibor beradigan bo‘lsak 
1
-molekula uchun yuqori energetik sathni 
E
1
g
a 
nisbatan oralig‘i katta bo‘lganligi uchun nurlanish 
E
1
s
athga yetib kelmasligi 
mumkin; 
2
-molekulani yuqori energetik sathi 
E
2
p
astroqda bo‘lgani uchun 
molekulaning nurlanish davomiyligi 
E
1
sathgacha davom etish mumkin. Bunday 
jarayonlar 
relaksatsion jarayonlar 
deyilib, uning davomiyligini relaksatsiya vaqti 
𝜏
harakterlaydi. 
Agarda sezgir optik qurilmalar yordamida molekulaning nurlanish 
qonuniyatini harakterlovchi nurlanish spektrini qayd qilsak, nurlanuvchi molekula 
va muhit xossalari to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lib, muhit strukturasini 
harakterlovchi bir qator fizik jarayonlarni aniqlash mumkin. Masalan relaksatsiya 
vaqtini 
𝜏
.

---

2
-rasmda molekulaning nurlanish spektri ifodalangan. Nurlanish intensivligi 
I 
ning chastota bo‘yicha taqsimotini harakterlovchi kattalikka nurlanish spektri 
deyiladi. (Spektrga tegishli alohida mavzu bor, unda batafsil to‘xtalib o‘tamiz). 
Relaksatsiya vaqti 
𝜏
ni yuqori aniqlikda topish usuli ushbu spektroskopik usul 
hisoblanib, moddalar xossalarini o‘rganishda katta amaliy ahamiyatga ega.