Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

Ta‘lim muassasalarini jon boshiga (o‗quvchi soniga ko‗ra) moliyalashtirish 
bir o‗quvchiga nisbatan o‗rnatilgan xarajat me‘yori, o‗quvchilar soni hamda 
ta‘lim muassasalarining xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus koeffitsientlarga 
asoslangan ta‘lim muassasalari xarajatlarini aniqlash va shunga ko‗ra mablag‗ 
ajratish tizimidir. 

---

187 

aqliy rivolanishda ortda qolgan bolalarni o‗qitishning maxsus dasturlarini 
amalga oshirish; 

salomatligi tufayli imkoniyati cheklangan bolalarni uyda o‗qitish; 

alohida fanlarni chuqurlashtirib o‗qitish dasturlarini amalga oshirish. 
Garchi tuzatuvchi koeffitsientlarni qo‗llash natijasida alohida olingan 
muassasa oladigan mablag‗lar summasi o‗quvchilar sonidan tashqari, boshqa bir 
qator omillarga bog‗liq bo‗lsada, har holda, muassasalar, hajmlari obyektivlik va 
shaffoflik tamoyillari asosida aniqlangan pul mablag‗lariga ega bo‗ladilar. Lekin, 
formulani ishlab chiqishda shunga alohida e‘tibor berish kerakki, formulada 
tuzatuvchi koeffitsientlar soni qancha ko‗p bo‗lsa, formula tushunish va qo‗llash 
uchun shuncha murakkablashadi, bu esa jon boshiga moliyalashtirish tamoyillariga 
ziddir. 
Byudjet 
mablag‗lari 
hisobidan ta‘minlanadigan aksariyat byudjet 
tashkilotlari kabi, ta‘lim muassasalari ham o‗z faoliyatlari bilan bog‗liq 
ehtiyojlarini qondirish uchun zarur mablag‗larning yetishmasligi muammosiga 
duch keladilar. Ushbu muammolar byudjet mablag‗lariga bo‗lgan ehtiyojni 
an‘anaviy tartibda (ya‘ni ish natijalaridan qat‘i nazar, smetalarni sinf(guruh)lar 
soni, o‗quv soatlari soni, kvadrat metrlarda hisoblanadigan muassasa maydoni, 
o‗tgan yildagi haqiqiy xarajatlar kabi natural va qiymat me‘yorlaridan foydalanib 
ishlab chiqish) aniqlash bilan bog‗liq holda yuzaga keladi. Muassasa tomonidan 
hisoblangan byudjet mablag‗lariga bo‗lgan ehtiyoj mahalliy (hududiy) moliya 
organlari yoki mahalliy boshqaruv darajasida (masalan, tuman/shahar xalq ta‘limi 
bo‗limlarida) ko‗rib chiqiladi va tegishli byudjet imkoniyatlaridan kelib chiqib 
tuzatishlar kiritiladi. Bunda ta‘lim muassasasi uchun ajratilayotgan byudjet 
mablag‗larining haqiqiy miqdori aksariyat hollarda muassasa tomonidan hisoblab 
chiqarilgan va aniqlangan ehtiyojga nisbatan ancha kam bo‗ladi. Alohida olingan 
muassasaning tasdiqlangan byudjeti xarajat moddalari bo‗yicha batafsil yoyib 
chiqilgan xarajatlar ro‗yxatidan iborat bo‗ladi. Muassasalar oyma-oy ushbu 
ro‗yxatga muvofiq xarajatlarning har bir moddasi bo‗yicha byudjet mablag‗larini 
oladilar. 
Amaliyotda muassasalar o‗z ehtiyojlari uchun zarur bo‗lgan xarajat 
miqdorlarini oshirib ko‗rsatishdan manfaatdor bo‗ladilar, ammo qat‘iy xarajat 
moddalari asosida byudjetdan moliyalashtirish jarayoni ta‘lim muassasalari 
rahbarlarining mablag‗larni taqsimlashdagi qarorlar qabul qilish bo‗yicha 
mustaqilligini cheklab qo‗yadi. Moliyalashtirishning ushbu tizimini qo‗llash 
oqibatida ta‘lim muassasalarini boshqarishdagi mustaqillik ma‘lum darajada 
cheklanib qoladi. Natijada muassasa rahbarlari ta‘lim sifati va samaradorligini 
oshirish maqsadida o‗z resurslarini samarali boshqarish imkoniyatidan mahrum 
bo‗ladilar. 
Bu sohada islohotlarning zarurligi va muhimligini hisobga olgan holda, 
respublikaning ayrim hududlarida byudjet mablag‗larini rejalashtirish bo‗yicha 
tajriba 
loyihalarini 
boshlash, 
ushbu 
loyihalar 
doirasida 
jon 
boshiga 
moliyalashtirishning yangi tizimini sinab ko‗rish to‗g‗risida qaror qabul qilindi. 
Loyiha dastlab umumta‘lim muassasalarini qamrab oldi. Bu kabi loyihalar ta‘lim 

---

188 
muassasalari uchun ajratiladigan byudjet resurslarini boshqarish va muassasa 
byudjetini shakllantirishning muqobil mexanizmlarini joriy etish maqsadlarini 
ko‗zlab amalga oshirildi.