Moddalarning kichik biologik va katta geologik aylanma h’arakatida muh’im rol o’ynaydi. Tuproq qattiq, suyuq va gazsimon
komponentlardan iborat bo’lib, iqlim, tog’ jinslari, o’simliklar va h’ayvonlar, mikroorganizmlarning o’zaro murakkab ta’siri
Dexqonchiliqning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar h’ayotidagi ah’amiyati keskin oshib borgan.
zarur bo’lgan barcha oziq mah’sulotlari va ko’plab boshqa vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. Er yuzining h’ozirgi
İnsoniyat tarixi davomida 2 milliard gektar dan ortiq unumdor tuproqli erlar yaroqsiz h’olga keltirilgan. Har yili
sayyoramizdagi qishloq xo’jaligi uchun yaroqli erlar maydoni sho’r bosishi, cho’llashish, emirilish natijasida 5 - 7 mln. gektarga
kamaymoqda. Tuproqlarga inson ta’sirining kuchayishi sug’oriladigan dexqonchilik va chorvachiliqning rivojlanishi bilan
64
bog’liqdir. Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Er yuzida deh’konchiliq maqsadlarida ishlatiladigan erlar
mavjud erlar xududining 10 % ni tashkil qiladi va dunyo ah’olisi jon boshiga 0,5 ga dan to’g’ri keladi.
Keyingi vaqtda olib borilgan tekshirishlar natijasida tuproqning tabiatda tutgan o’rni juda katta ekanligi aniqlandi. Litosfera,
gidrosfera va atmosferada kechayotgan juda ko’p jarayonlar tuproq bilan bevosita bog’liq h’olda amalga oshadi. Litosferada xilma-
xil minerallar, cho’kindilar h’osil bo’lishi va nixoyat, energiyaning litosfera qatlamlarida qaytadan taqsimlanishi h’am tuproq paydo
bo’lishi jarayoni bilan bog’liq.
Tuproq er po’stining eng ustki unumdor qismi bo’lib, litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferada uzoq vaqt davomida bir-
biri bilan bog’liq h’olda sodir bo’lgan kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlar natijasida vujudga kelgan. Tuproq
unumdorligining vujudga kelishida tirik mavjudotning, ayniqsa eng sodda organizmlarning roli kattadir. Chunki, bu organizmlar
h’ayot faoliyati va xalok bo’lishi natijasida tuproqni ma’lum miqdorda organik moddalar bilan boyitadi. Mikroorganizmlarning
xalok bo’lishi tufayli vujudga kelgan organik moddalarning parchalanishidan o’simliklarning o’sishi va oziqlanishi uchun zarur
bo’lgan mineral mah’sulotlar vujudga keladi. Tuproqning unumdor ustki qismidagi organik moddalarning ba’zilari, bir tomondan,
suv ta’sirida erib sizot suvlar sath’igacha yuvilib tushsa, ikkinchi tomondan, o’simlik ildizlari orqali o’sha tuproqning chuqur
qismida o’sish uchun zarur bo’lgan birikmalarni biriktirib beradi. Natijada o’simlik tuproqdan olgan mineral moddalar o’simlik
xalok bo’lgandan so’ng tuproqning ustki qatlamida qoladi. O’simliklarning ildizlari va er ustidagi organlari tuproq ustida va uning
yuqori qatlamlarida bakteriya va zamburug’lar ta’sirida parchalanadi. Tuproqdagi o’sha organik qoldiqlarning parchalanishi bilan
bilan bir qatorda, parchalanishdan paydo bo’lgan mah’sulotlar bir-birlari bilan qo’shilib, kimyoviy birikmalar h’osil qiladi. Natijada
yangi, murakkab organik moddalar vujudga keladi. Shunday qilib, tuproq tarkibida o’simlik va h’ayvon qoldiqlarining chirishidan
paydo bo’lgan mah’sulotlardan h’amda bu mah’sulotlarning sintezi (qo’shilishi) dan chirindi deb atalgan qoramtir organik modda
vujudga kelgan.
Yuqorida aytilgan protsesslardan ko’rinib turibdiki, moddalarning aylanma h’arakatida tuproq h’am ishtirok etadi. Uni V.R.
Vilyams biologik (kichik) aylanma h’arakat deb atalgan. Bu aylanma protsesslar tufayli tuproqning unumdorlik xususiyati doimo
saqlanib turadi. Dexqonchilik madaniyatining o’sishi natijasida tuproq bilan ekinlar orasida sodir bo’ladigan biologik aylanma
h’arakat tufayli yangi oziq moddalar vujudga keladi. Bu soxada organik va mineral o’g’itlarning roli juda kattadir.
Tuproq tabiatning boshqa elementlari bilan doimo aloqada bo’lib, moddalarning umumiy aylanma h’arakatida muh’im rol
o’ynaydi. Tuproq eng avvalo o’simlik, h’ayvonlar va mikroblar bilan birga murakkab ekologik sistemani (biogeotsenoz) vujudga
keltiradi va planatemiz biosferasida h’ayotning yashashini ta’minlashdek muh’im vazifasini bajaradi.
Tuproqning biologik yoki kichik aylanma h’arakatidan tashqari uning katta yoki geologik aylanma h’arakati h’am bor.
Bunda oqar suv va yog’in suvlarining ishi tufayli tuproqdagi oziq elementlar eritilib, yuvilib ketadi va okean, dengiz ko’llar tubiga
cho’kindi jins sifatida yotqiziladi. So’ngra tektonik jarayonlar h’amda dengiz regressiyasi natijasida o’sha joylar quruqlikka
aylanadi va o’simliklar o’sib, tuproqning unumdor qismi vujudga keladi. Lekin bu jarayon uzoq vaqt davomida, geologik davrlarda
sodir bo’ladi.
Litosfera va atmosfera o’rtasida moddalarning almashinishi h’am tuproq ta’sirida sodir bo’ladi. Shamol natijasida tuproq
ustidan ko’tarilgan chang to’zonlar atmosferaga etib, h’avoning tiniqligiga putur etkazadi, er yuzasiga kelayotgan yorug’lik
energisi ta’sirini susaytiradi, yog’inlarning vujudga kelishiga ta’sir etkazadi. Atmosferadan tuproq ustiga h’ar xil zarrachalar tushib,
tuproq, o’simlik va h’ayvonot olamiga turlicha ta’sir etadi. Yog’in suvlari va shamol ta’sirida tuproq mikrorelefi o’zgaradi.
Litosferaning unumdor qatlami h’isoblangan tuproq bilan gidrosfera, biosfera h’amda atmosfera orasida uzviy aloqa
mavjud bo’lib, ular orasida doimo moddalar almashinib turadi.
Tuproq kishilar h’ayoti uchun ayniqsa muh’imdir.
İnson o’zi yashashi uchun zarur bo’lgan ozuqa resurslarini tuproqdan
oladi. Chunki, tuproq ekinlarning asosiy manbaidir. Okean va dengiz resurslarini h’isobga olmaganda, inson o’z h’ayoti uchun
kerak bo’lgan h’amma narsani tuproqdan oladi. Xozir Er shari quruqlik yuzasining 10,8 % i xaydab ekin ekiladigan erlardir.
Antarktida maydoni h’isobga olinmasa, ekin ekiladigan erlar dunyo quruqlik yuzasining 11,5 foizini ishg’ol qiladi. Masalan,
Janubiy Amerika materigi umumiy er maydoning atiga 5 foizidagina xozirda qishloq xo’jaligida foydalanilmoqda.
Er sharidagi ekinzorlar umumiy maydonning faqat 14 % i sug’oriladigan erlardir. Ana shu sug’oriladigan erlardan
olinadigan h’osil xozir dunyo ah’olisining 50 foizini oziq-ovqat bilan ta’minlamoqda.
Xaqiqatdan h’am tuproq paydo bo’lish jarayonida h’ar xil kimyoviy va biologik aktiv moddalar- murakkab chirindi
kislotalari, oddiy organik kislotalar, biogen ishqorlar va shunga o’xshash xilma-xil nurash elementlari h’osil bo’ladi. Bular fizik
nurash elementlari va mikroorganizmlar bilan bir qatorda tog’ jinslariga juda kuchli ta’sir etib, turli gil, qum va shag’allardan
tashkil topgan. Er sharining nurash qobig’ini h’osil qiladi. Nixoyat tuproq g’ovak bo’lganligi uchun yog’in-sochin suvlarini
shimish, saqlash va ostki qatlamlarga o’tkazish xususiyatiga ega.
Tuproqning chuqur qatlamlariga suvning shimilib borishi bilan u erda h’am suvda eruvchi xilma-xil kimyoviy birikmalar
paydo bo’lishiga sharoit tug’iladi. Bu erning chuqur qatlamlarida paydo bo’lgan yangi birikmalar tabiatdagi turli jarayonlarda
ishtirok etib, yana yangi minerallar h’osil qiladi. Agar suvni shimib, uni ostki qatlamlarigacha etkazib bera olish xususiyatiga ega
bo’lgan g’ovak tuproq qavati bo’lmaganda edi, yog’in-sochin suvlari er yuzasi orqali oqib ketgan bo’lar edi.
Tuproqga to’g’ri munosabatda bo’linsa, u doimo yaxshilanib boradi. Buning uchun tuproqni ishlashda ilg’or agrotexnikaga
rioya qilish, erni doimo o’g’itlab turish, tuproqda iloji boricha ko’proq nam saqlash, almashlab ekishni joriy qilish zarur. Agar bu
tadbirlar amalga oshirilmasa, tuproqda oziq moddalar kamayib ketadi, strukturasi o’zgaradi va oqibatda eroziyaga tez uchraydi,
ya’ni tuproq qashshoqlashib boradi. Natijada, unumdor erlar kam unum bo’lib qoladi va kishilik jamiyati uchun salbiy oqibatlar
kelib chiqadi, kelajak avlodga tabiiy h’olati o’zgarib, yomonlashgan, kam unum erlargina meros bo’lib qoladi. Shuning uchun
sayyoramizdagi h’ar bir kishining muqaddas burchi, kelajak avlodga erlarimizni yaxshi saqlangan h’olda qoldirishdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: