Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистои Ресиубликаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги

ОРГАНИЗМДА ЙОД ЕТИШ М АСЛИГИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ
1) Йоднинг 5%ли спиртдаги эритмаси билан “йод тўри” ҳосил қилиш 
керакки, вертикал ва горизонтал чизиқлар орасидаги (квадрат) жой 1 
см2
ни ташкил қилсин. Бунда ушбу “йодная сетка” 3 соат мобайнида 
йўқолса, демак йод танқислиги бор экан, деб тушуниш керак. Агарда 6-8 
соат ичида бўлса, унчалик эмаслиги, 3-кеча-кундуз сақланса “нормада” 
экани маълум бўлади.
2) Бош бармоқларда терининг қаттиқлашиши (мазоль) ёки бошқа 
дағал бурма бўлса, буқоқ безининг функциясини бузилганлигини (тибет 
усули) кўрсатади.
3) Психологлар фикрича одамда йод танқислиги бўлса бинафша 
рангли ёқтиришар эмиш ва бунда буқоқ бези хасталиги аломатлари 
кузатилар эмиш.
ЯНА ЙОД ТАНҚИСЛИГИ ҲАҚИДА
Агар бир аъзода оғриқ бўлса ёр,
Узга аъзоларда қолмайди қарор.
(Саъдий Шерозий)
Инсон умр бўйида 3-5 грамм (бир чой қошиғида) йод қабул қилади. 
Одамга бир кеча-кундузда 200 микрограмм (1 граммнинг миллиондан 
бири) зарур. Агар катталарда йод етишмаса, буқоқ касаллиги, болаларда 
эса ақли заифлик, ўсишнинг орқада қолиши, нерв-асаб ва бошқа 
касалликлар келиб чиқиши мумкин. Агарда организмда йод етишмаса 
ақлий ривожланишнинг ўртача кўрсатгичи 15-20 фоизга паст бўлар экан.
Жаҳон соғлиқни сақлаш (ВОЗ) ташкилотининг маълумотларига кўра, 
Ер юзининг 1,5 миллиондан ошиқ аҳолиси йод етишмаслик ҳавфида 
яшамокда ва 655 млн кишида қалқонсимон бези катталашуви - буқоқ 
касаллиги қайд этилган. Россияда ҳар 5 кишидан бирида қалқонсимон 
бези катталашган. Сабаби йод қабул қилишлик меъёридан 4 марта кам 
экан. Шунинг учун истеъмол қилинадиган тузнинг 1 тоннасига 50 грамм 
йод қўшилиши керак экан. Ҳозирги кунда профилактика мақсадида резина 
сақич таркибига ҳам йод киритиш йўлга қўйилган (Ражаб Исломбеков,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

профессор). Бизнинг Ўзбекистонимизда ҳам озик-овқат таркибига (нон, 
ёғ, ун, сув ва б.) йод қўшиб тайёрлаш ишлари нўлга қўйилди.
Шундай экан, йод етишмаслигининг сабаби ва буқоқ касаллиги нима?
Буқоқ қалқонсимон безнинг ўсма шаклида бнр неча даражагача 
катталашуви бўлиб, касаллик кўпинча без фаолиятининг издан чиқа 
бошлашп ҳамда организм умумий ҳолатининг бузилиши билан кечади.
ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ
Қалқояснмон без тананинг бўйин соҳасида кекирдакнинг олд 
томонпда ҳиқилдоқдан бир оз пастда жойлашган. Вазни 30-40 грамм. Бу 
без тироксин, трийодтиронин, калцитонин каби гормонларни қонга 
чиқаради.
Буқоқ касаллигининг маълум жой билан чекланган ҳудудларда 
(эндемик), ҳамда онда-сонда учрайдиган (спорадик) ва ялпи таркалган 
(эпидемик) ҳамда токсик турлари мавжуд. Шунингдек, буқоқнииг айрим 
турлари қалқонсимон безнинг сурункали яллиғланиши ёки ўсмалар пайдо 
бўлиши билаи кечадиган хиллари ҳам аникданган.
КАСАЛЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА КЛИНИК БЕЛГИЛАРИ.
«ТИРЕОТОКСИКОЗ» ВА «БАЗЕДОВ КАСАЛЛИГИ»
Касаллик аста-секин ривожланиб, бсморларда бўшашиш, уйқучанлик, 
хотиранинг сусайиши, бепарволик, айниқса тез озишлик ва бошқа клиник 
белгилар бнлан намоён бўлади.
Қалқонсимон 
безнинг 
фолликуларида 
трийодтиронин 
ва 
тетрайодтиронин (тироксин) ҳосил бўлади ва сақланади. Иккала гормон 
тирозин амнокислота асосида унга йод элсменти бирикиши натижасида 
ҳосил бўлади. Трийодтиронип - 3 та, тетрайодтиронин - 4 та йод атоми 
тутади. Йод оргаиизмга сув ва овқат моддалари билан кириб, асосан 
қалқонсимон безда тўпланади. Қалқонсимон без ҳужайраларида йоднинг 
микдори қондагига ннсбатан 300 марта кўп.
Қалқонсимон без гормонлари 
асосий моддалар алмашинуви, 
оқсиллар, ёғлар, корбонсувлар, организмнинг ўсиши, иссиқлик ишлаб 
чиқариш ва хатто марказий нерв тизими фаолиятининг - руҳиятнинг 
идора этилишида қатнашади. Бсзнинг функцияси пасайиши ёки ошиб 
кетиши мумкин.
Гипофункциясида (камайишида) - агарда болаларда бўлса, кретинизм