Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ҳ. П. Абулқосимов, М.Ҳ. Абулқосимов иқтисодиёт қисқача изоҳли луғат «noshirlik yog‘dusi»

Монополистик рақобат – тармоқдаги ишлаб чиқарувчи 
ёки сотувчилар сони кўп ҳамда улар ўртасида маълум да
-
ражада рақобат мавжуд бўлган, бироқ ҳар бир ишлаб 
чиқарувчи ёки сотувчи ўз товар ёки хизматининг алоҳида, 
махсус хусусиятлари мавжудлиги сабабли уларнинг нархи 
ва ишлаб чиқариш ҳажмини белгилашдаги маълум даражада 
ҳукмронлик ҳолати.
Монополия (юнон. – бир, ягона; сотаман) –1) бир киши, 
кишилар гуруҳи ёки давлатнинг бирор нарсага, масалан, иш
-
лаб чиқариш,ташқи савдо ва шу кабиларга ягона ҳукмронлик 

---

255
ҳуқуқи; 2) (картел, синдикат, трест ва концернлар) йирик 
компаниялар иттифоқи бўлиб, улар ишлаб чиқариш ва сар
-
моянинг юксак даражадаги бирлашуви оқибатида вужудга 
келади. Собиқ ССЖИ да маъмурий-буйруқбозлик сиёсати 
оқибатида давлат монополияси вужудга келди. Кучли дав
-
латлаштириш аста-секинлик билан бошқа мулкка мансуб 
корхоналарни кескин равишда чеклади ёки махсус қонунлар 
асосида бекор қилди. 
Монополия
– монопол юқори нархлар
-
ни ўрнатиш ҳамда монопол юқори фойда олиш мақсадида 
тармоқлар, бозорлар ва яхлит макроиқтисодиёт устидан 
ҳукмронликни амалга оширувчи йирик корхоналар (фирма, 
корпорациялар)нинг бирлашмалари.
Монополияга қарши органнинг ваколатлари. Ўзбе
-
кистон Республикасининг “Рақобат тўғрисида”ги қонунига 
кўра 
Монополияга қарши орган: 
1) товар ва молия бозорла
-
ридаги рақобат соҳасидаги норматив -ҳуқуқий ҳужжатларни 
ишлаб чиқади ҳамда тасдиқлайди; 2) хўжалик юритувчи 
субъектнинг ёки шахслар гуруҳининг товар ёки молия бо
-
зорида устун мавқеи мавжудлигини аниқлайди; 3) товар 
ёки молия бозорида устун мавқени эгаллаб турган хўжалик 
юритувчи субъектларнинг давлат реестрини юритади; 4) 
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши ус
-
тидан, шу жумладан танлов (тендер) ва биржа савдоларини 
ўтказишда қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан на
-
зоратни амалга оширади; 5) қонун ҳужжатларида белгилан
-
ган тартибда рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг 
бузилишларини аниқлайди, улар бўйича ишлар қўзғатади 
ва уларни кўриб чиқади; 6) рақобат тўғрисидаги қонун 
ҳужжатларини бузганлик ҳақидаги иш юзасидан, шу жум
-
ладан хўжалик юритувчи субъектлардан рақобатга қарши 
ҳаракатлар натижасида асоссиз равишда олинган даро
-
мадни (фойдани) олиб қўйиш ва жарима солиш ҳақида 
қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қарор қабул 
қилади; 7) қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда хў
-
жалик юритувчи субъектларга, давлат бошқаруви орган
-

---

256
ларига, маҳаллий давлат ҳокимияти органларига, шунинг
-
дек уларнинг мансабдор шахсларига рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатларини бузиш ҳолларини бартараф этиш 
тўғрисида ижро этилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар 
беради; 8) рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларини буз
-
ганлиги учун хўжалик юритувчи субъектларни, давлат 
бошқаруви органларини, маҳаллий давлат ҳокимияти ор
-
ганларини, уларнинг мансабдор шахсларини ва бошқа жис
-
моний шахсларни тегишли жавобгарликка тортади; 9) ли
-
цензиялашни жорий этиш ёки бекор қилиш тўғрисида, 
божхона тарифларини ўзгартириш тўғрисида, квоталар
-
ни жорий этиш ёки бекор қилиш ҳақида, шунингдек солиқ 
ҳамда бошқа мажбурий тўловларни тўлаш бўйича имтиёз
-
лар бериш, имтиёзли кредитлар бериш ва давлат томони
-
дан қўллаб-қувватлашнинг бошқа турларини татбиқ этиш 
ёхуд уларни бекор қилиш тўғрисида тегишли давлат ор
-
ганларига таклифлар киритади; 10) рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатлари бузилганлиги билан боғлиқ жиноят 
аломатлари бўйича жиноят иши қўзғатиш ҳақидаги маса
-
лани ҳал қилиш учун материалларни тегишли органларга 
юборади; 11) рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг 
қўлланилиши ва бузилиши билан боғлиқ ишларнинг судда 
кўриб чиқилишида иштирок этади; 12) хўжалик юритувчи 
субъектлар, давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий дав
-
лат ҳокимияти органлари томонидан рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатларига риоя этилиши юзасидан қонун 
ҳужжатларида белгиланган тартибда текширишлар ўтка
-
зади; 13) рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузган 
хўжалик юритувчи субъектлар, давлат бошқаруви орган
-
лари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг рее
-
стрини юритади ва эълон қилади; 14) рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатларининг қўлланилиши масалалари юза
-
сидан ўз ваколатлари доирасида тушунтиришлар бе
-
ради. 
Монополияга қарши орган рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатлари бузилганлиги ҳақидаги, шу жумла
-

---

257
дан
: 1) давлат бошқаруви органлари, маҳаллий давлат 
ҳокимияти органлари ва юридик шахслар бирлашмалари
-
нинг рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига бутунлай ёки 
қисман мувофиқ бўлмаган ҳужжатларини ва ҳаракатларини 
ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги; 2) рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган битимларни
(шартномаларни) ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги; 
3) рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ бўл
-
маган битимларни (шартномаларни) бутунлай ёки қисман 
ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги; 4) рақобат тўғрисидаги 
қонун ҳужжатлари бузилганлиги натижасида олинган даро
-
мадни (фойдани) белгиланган тартибда ундириш ҳақидаги; 
д) 
Ўзбекистон Республикасининг “Рақобат тўғрисида”ги 
Қонуннинг 14 ва 15-моддаларида 
назарда тутилган асослар
-
га кўра савдоларни ва мазкур савдолар натижасида тузи
-
лган битимларни (шартномаларни) ҳақиқий эмас деб топиш 
тўғрисидаги; 1) хўжалик юритувчи субъектларни мажбу
-
рий тарзда бўлиш ёки ажратиб чиқариш тўғрисидаги; 2) 
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилишига йўл 
қўйган шахсларга нисбатан ҳуқуқий таъсир кўрсатиш чо
-
раларини қўллаш ҳақидаги аризалар билан судга мурожа
-
ат қилади. Монополияга қарши орган қонун ҳужжатларига 
мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин.