Energetika va transport tizimlari

1.2. Kompensatsiyalash qurilmasi 
TEO‘ erkin uchlarini haroratini o‘zgarishini ikkilamchi asbobning ko‘rsatishi yoki 
me'yorlashtiru
vchi o‘zgartirgichning chiqish 
signaliga ta'sirini avtomatik tarzda 
kompensatsiyalash 
uchun mo‘ljallangan. Qurilmaning asosiy sxemasi o‘zgarmas 
kuchlanish (t
okning turi bo‘yicha) manbaiga ulangan to‘rt yelkali muvozanatlashgan 
ko‘
prik hisoblanadi
. Ko‘prik kompensatorining soddalashtirilga
n sxemasi (a) va E(t0 
,0) ning grafik bog‘liqligi. 
Ko
‘prik uchta doimiy R1, R2, R3 qarshiliklardan
tashkil 
topgan. To‘rtinchi Rt rezistor mis yoki platina simdan tayyorlangan bo‘lib, un
ing 
qarshiligi harorat ortishi bilan oshib boradi. Ushbu rezistor doimo erkin uchlar 
haroratiga ega bo‘lishi kerak, 
chunki t
ermoo‘zgartirgich, masalan XA term
opara 
kompensatorga TE1 va TE2 uzaytirish simlari orqali ulanadi (agar ter
moo‘zgartirgich 
uzun bo‘lsa, u 
kompensatsiyalash qurilmasi KQ ga bevosita ulanadi
). Ko‘prik 
sxemasi faqat bitta uzatish simiga ulanad (a va b tugunlar orasi, ikkinchi a'
–
b' 
tugunlar
ulagich orqali ulanadi). Kompensator va o‘lchash asbobi o‘ratsida bir xil 
uzatish 
simlaridan foydalaniladi. Ko‘prik sxemasining ta
'minot manbai manba bloki 
(MB) hisobidan amalga oshiriladi. O'lchash asbobining quyi o
‘lchash 
chegarasi 0°S 
bo‘lgan 
hol 
uchun 
kompensatorni
ng 
sodda 
varianti 
keltirilgan. 
Kompensatsiyalashning mohiyati shundan ibor
atki, ko‘prik sxemaning a va b 
nuqtalari orasida son jihatdan E(t0, 0) EYuK ga teng 
bo‘lgan Uab kuchlanish ishlab 
chiqilishi kera
k bo‘lib, t0 > 0 bo‘lganda: Uab = E(t
0, 0), soddalashtirilgan shart 
bo‘yicha qaraladigan bo‘lsa, ko‘prik t0 
- 0 °S da muvozanatlashishi kerak. Ushbu 

---

kuchlanish termopara EYuK i bilan algebraik qo‘shilishi kerak, chunki O‘A ning 
kirishiga yig‘indi kuchlanis
h Ukir beriladi:
U
кир
=
E(t,t0 ) 
+
Ua b 
=
E(t,t0 ) 
+
E(t0 ,0) 
=
E(t,0). 
Kompensatorga bo‘lgan talab aniq: Uab kuchlanish t0 o‘zgarganda o‘zgarishi 
kerak, 
chunki ixtiyoriy t0 da Uab = E(t0, 0) shart bajarilishi kerak. 
Ko‘prikli kompensatordan 
tashkil topgan sxemani tahlil qilishda termoEYuK va Uab kompenslovchi 
kuchlanishni qutblanishga tekshirish muhim hisoblanadi. Bunda quyidagi ifodadan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir:U
кир
=
E(t,t0) 
+
Uab Quyidagilarni esda saqlash 
lozim: 
to‘g‘ri ishlovchi kompensatorda ixtiyoriy t0 uchun Uab va E(t0, 0) teng 
bo‘ladi; 
to‘g‘ri yig‘ilgan sxemada asbobning Ukir kirish kuchlanishi ye(t, 0)ga teng bo‘lishi
t0 
ning qiymati nol bo‘lganda to‘g‘rilash kiri
tish zarur emas, ya'ni Uab nol qiymatli 
bo‘lishi va ko‘prik muvozanat holatida bo‘lishi
kerak. Ushbu nol qiymat 
hosil bo‘lishi 
uchun ifodaning surati nolga te
ng bo‘lishi, ya'ni ko‘prikning 
muvozanat sharti 
bajarilishi kerak: 
R
1
•
R
t 
=
R
3
•
R
1
•
R
2 
lar o‘zgarmas bo‘lganda t0 ning ortishi bilan Rt oshib boradi va Uab ning qiymati 
o
‘sib boradi. Tuzatish kiritishdagi xatolikni ko‘rib chiqamiz. 
Aniq tuzatish kiritish 
uchun 
o‘lchash diapazonidagi ixtiyoriy t0 ning qiymati
da Uab = E(t0, t) tenglik aniq 
ta'minlanishi lozim. Lekin haqiqatda ushbu shartni bajarish qiyin. Termoelektrik 
termometrda 
ye(t0, 0) =f(t0) bog‘liqlikning grafigi keltirilgan bo‘lib, bu bog‘liqlik 
mohiyatiga ko‘ra termoparaning t0 o‘lchash diapaz
onidagi darajalash tavsifining 
sohasi hiso
blanadi. Shu yerning o‘zida ifoda
bilan aniqlanuvchi Uab =f(t0) 
bog‘liqlik 
keltirilgan. 
Egri chiziq turli shaklga ega bo‘lishi mumkin,
chunki ixtiyoriy t0 uchun 
Uab 
= E(t0, 0) tenglikni ta'minlab bo‘lmaydi, dem
ak haroratni kompensatsiyalash 
xatoligi yuzaga keladi. t0 haroratdagi ushbu xat
olik quyidagi formula bo‘yicha 
hisoblanishi mumkin:

S 
=
Uab 
−
E t 

---

bu yerda S 
–
ishchi uchining harorati t0 bo‘lgan termoparaning o‘zgartirish 
koeffitsienti.TEO‘ ning erkin uchlari haroratiga tuzati
sh kiritish uchun kuchlanishni 
o‘lchashda potensiometrdan foydalanganda uning sx
emasida mis rezistor 
bo‘lmasligi kerak. 
Bir nechta turdagi kompensatsiyalash qurilmalari mavjud. 
Rostlagichli komplektda sovuq kavsharlangan nuqtalar qutisi SKQ, tor profilli 
millivoltmetrli komplektda KT turidagi qurilma, AES da quvvatni 
kompensatsiyalash qurilmasi QKQ ishlatiladi. Birlashtiruvchi qutilardan ham 
foydalanish mumkin. Qutilar 
o‘zlarida kovak metall silindrlar –
ichiga T
EO‘ ning 
uchlari kiritiladigan (uzaytiruvchi simlar ishlatilmaydi) issiqlik ekranlarini namoyon 
qiladi. Issiqlik ekranlari erkin uchlardagi haroratni ma'lum bir qiymatgacha 
stabillaydi. Ekranning ichki qismiga erkin uchlarga yaqin qilib, (0,1 ...0,2) °S xatolik 
bilan erkin uchlarning 
haroratini o‘lchash imkonini b
eruvchi platinali qarshilik 
termoo‘zgartirgichlari o‘rnatiladi. O‘zgartirgichdan signal ishlov beri
sh uchun 
hisoblash qurilmasiga yuboriladi. Hozirgi vaqtgacha KS-545, KS-513M, UK82-01 
rusumdagi biriktiruvchi 
qutilar qo‘llaniladi. 
Turli tipdagi 
o‘zgartirgichlar
, masalan XKT va XAT lar uchun foydalaniladigan 
kompensatorlar nimasi bilan farqlanadi? 
–
degan savol tug‘iladi. 
Buning uchun XK 
va XA termoparlarning turli darajalash tavsiflarini baholash kerak. XK 
termoparaning o‘zgartirish koeffitsie
nti XA nikiga qaraganda katta, shuning uchun 
ham erkin uchlarning harorati bir 
xil t0 bo‘lganda XK holatdagi 
kompensatsiyalash 
ko‘prigi ikkinchisiga qaraganda
ko‘proq Uab kuchlanish ishlab 
chiqishi kerak. Uab 
kuchlanishning o‘zgarishi (6.2)
dan kelib chiqqan holda manba kuchlanishining 
o‘zgarishi hisobiga o‘zgarad
i. 
Kvarsli termoo‘zgartirgichlar haroratni chastot
ali 
signalga aylantirish uchun 
ishlatiladi. O‘zgartirgining sezgir elementi kvars
li 
rezanator hisoblanib, uning tebranish chastotasi uning harorati bilan aniqlanadi. 
O‘lchanayotgan harorat t ning chastota f bilan bog‘liqligi quyidagi ko‘rinishga ega: 
t 
=
t0 
+
k1 ( f 
−
f0 ) 
+
k2 ( f 
−
f0 )2 
+
k3 ( f 
−
f0 )k3 , 

---

bu yerda t0, f0 
–
harorat va chastotaning tayanch qiymatlari; k1, k2, k3 
–
o‘zgartirgichning darajalanishidan aniqlanuvchi o‘zgarmaslar. 
Haroratning ishchi daipazonida chasto
ta 100 dan 1 kGs gacha bo‘lgan 
chegaralarda o‘zgaradi. Haroratni chastotaga aylantirish o‘zgartirgichi 0...150 °S 
harorat diapazonida ±0,1 °S xatolikka, 200 °S gach
a bo‘lgan diapazonda esa ± 0,2 
°S xatolikka ega. Ushbu termoo‘zgartirgichlar bil
an issiqlik hisoblagichlarning 
ayrim turlari bir komplekt tarkibida ishlashi mumkin.