O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
4.5. O’lchash usullari haqida
umumiy ma’lumotlar 
 
Biror elektrik kattalikni o’lchash-uni o’zi bilan bir jinsli bo’lgan, shartli ravishda birlik deb 
qabul qilingan kattalik bilan taqqoslash demakdir. Texnikada elektrik o’lchashlarning roli katta. 
Ular yoramida alohida mashinalar, agregatlar va elektrik ustanovkalarning ishi kontrol qilinib 
turiladi. Har xil kattaliklarni o’lchash va ularni o’zaro hamda boshlang’ich berilgan kattaliklar bilan 
taqqoslash yo’li bilangina texnologik protsessni ratsional olib borish mumkin. 
Elektrik o’lchashlarsiz ishlab chiqarish protsesslarini mexanizatsiyalashtirish, ayniqsa 
avtomatlashtitish amri mahol, chunki faqat tegishli asboblar protsessni normadan chetga 
chiqqanligini qayd qilgandan keyingina protsessga avtomatik ta’sir ko’rsatish mumkin. 
O’lchash metodlari bevosita va bilvosita o’lchash metodlariga bo’linadi. Bilvosita o’lchash 
metodi deb, shunday metodga aytiladiki, bunda izlanayotgan kattalik to’g’ridan-to’g’ri 
o’lchanmaydi, balki boshqa kattaliklarni o’lchash orqali hisoblab topiladi. Bunga elektrik 
qarshilikni ampermetr va voltmetr yordamida o’lchash metodi misol bo’ladi. Bu metodga muvofiq 
o’tkazgichdagi tok va uning qisqichlaridagi kuchlanish o’lchanadi, izlanayotgan qarshilik esa Om 
qonuniga muvofiq hisoblab topiladi. 
Katta aniqlikda o’lchash imkonini bermagani, hisoblashlarni bajarishni, ko’p vaqt va ko’p 
asboblarni talab qilgani uchun bilvosita o’lchash metodlari elektrotexnika praktikasida keng 
qo’llanilmadi. 
Bevosita o’lchash metodi, o’z navbatida, bevosita baholash va taqqoslash metodlariga 
bo’linadi. Bevosita baholash metodida
 
o’lchanadigan kattalik shu kattalik qiymatlariga moslab 
darajalarga bo’lingan (volt, amper, vatt hisobida va x.k) o’lchash asbobining ko’rsatishian bevosita 

---

66 
aniqlanadi. Taqqoslash metodida o’lchanadigan kattalik uni berilgan kattalikni o’lchovi bilan 
taqqoslab aniqlanadi. Taqqoslash metodiga quyidagilar kiradi: 1) nolga keltirish metodi; 2) 
differensial metod; 3) almashtirish metodi. 
Nolga keltirish metodida o’lchanadigan kattalikning ta’siri xuddi shu jinsdagi kattalikning 
qarshi ta’siri bilan muvozanatlashadi. E.Yu.K. ni uni qiymati aniq kuchlanish bilan kompensatsiya 
qilish yo’li bilan o’lchash misol bo’la oladi. 
Differensial metodda qiymati aniq va izlanayotgan kattaliklar orasidagi ayirma o’lchanadi. 
Almashtirish metodida izlanayotgan kattalik uni huddi shunday qiymatli aniq kattalik bilan 
almashtirish yo’li bilan aniqlanadi, bunda bu almashtirish o’lchash asboblarining ko’rsatishlarini 
o’zgartirmaydi. 
Ishlab chiqarish sharoitlarida eng sodda va o’lchash uchun eng kam vaqt talab qilgan metod 
sifatida bevosita baholash metodi eng ko’p tarqalgan. 
O’lchash hech qachon absolyut aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz 
miqorda o’lchanadigan kattalikning absoluyt qiymatidan farq qiladi. Bu holga olchash asboblarning 
noaniqligi, olchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mukammal emasligi va har 
xil tasodifiy faktorlarning tasiri sabab boladi. 
O’lchash xatoliklari uch klassga bolinadi: 
1) sistematik; 
2) tasodifiy; 
3) yanglishish xatoliklari. 
Ayni kattalikni qayta o’lchaganda ozgarmayidgan yoki ma’lum qonun bo’yicha ozgaradigan 
xatoliklar sistematik xatoliklarga kiradi, shuning uchun ham ular o’rganilishi, hisobga olinishi va 
o’lchash natijasiga ta’siri minimumga keltirilishi mumkin. 
Sistematik xatoliklarga quyidagilar kiradi: 
1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki uning buzuqligidan); 
2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan); 
3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan); 
4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy hususiyatlaridan). 
Tasodifiy sabablar natijada hosil bo’ladiganozgarishi biror-bir qonunga bo’ysunmaydigan 
xatoliklar tasodifiy xatoliklarga kiradi. 
Yanglishish xatoliklari deganda o’lchash natijalarini ochiqdan-ochiq buzib ko’rsatuvchi 
xatoliklar tushiniladi (o’lchash natijasini noto’gri yozish, shkala boyicha noto’gri hisob yuritish, 
hisoblashdagi xatoliklar). 
Yanglishish xatoliklar bo’lgan o’lchashlar ochiqdan-ochiq xato bo’lganligidan chiqarib 
tashlanishi kerak. 
Asbobning ko’rsatishi A-bilan o’lchanuvchi kattalikning haqiqiy qiymati A
h
orasidagi ayirma 
o’lchash asbobining absaluyt xatoligi deb ataladi.
O’lchanadigan kattalikning namunaviy o’lchash asboblari yordamida aniqlangan qiymati 
uning haqiqiy qiymati deb tushiniladi.Bundan haqiqiy kattalikning haqqoniy emasligini nazarda 
tutish kerak. 
Asbobning absolut xatoligining o’lchanuvchi kattalikning asbob shkalasida ko’rsatilgan 
maksimal qiymatiga nisbatining protsent ifodasi shu asbobning keltirilgan nisbiy xatoligi deb 
ataladi. 
Ĩ
kel 
=
%
100
max
A
A

bu yerda Ĩ
kel
– keltirilgan nisbiy xatolik; 
A
maks
– o’lchanuvchi kattalikning asbob shkalasidagi maksimal qiymati (nominal qiymat). 
Ko’rib o’tilgan xatoliklarning har biri ham asosiy va qo’shimcha xatolik bo’lishi mumkin. Normal 
ekspluatatsiya sharoitlarida asbobda bo’ladigan xatolik asosiy xatolik deyiladi (asbobning vaziyati 
to’gri; atrofidagi havo temperaturasi 20
0
± 5
0
C; tashqi maydon bo’lmaganda va h.k). Asbob ish 

---

67 
sharoiti normal sharoitga nisbatan o’zgarganda hosil bo’ladigan xatolik qo’shimcha xatolik deb 
ataladi. 
Ayni asbob ega bolishi mumkin bo’lgan eng katta nisbiy keltirilgan xatolik shu asbobning 
aniqlik klassini bildiradi. 
Bevosita baholovchi hamma asboblar (elektr energiyasi stchotchiklaridan tashqari) aniqlik 
darajasi bo’yicha 8 klassga bo’linadi: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0 Klass nomeri asbobning 
shkalasi ustida yoziladi va u asbob ega bolishi mumkin bolgan keltirilgan nisbiy xatolikning 
maksimal kattaligini korsatadi. 1960 yildan oldin chiqqan asboblarda aniqlik klassi aylana ichiga 
olingan, undan keyin chiqqan asboblarda ega aniqlik klassi aylana ichiga olinmaydi. 
Agar asbobda bo’la oladigan absalyut xatolik kattaligini hisoblansa, aniqlik klassi bo’yicha 
o’lchash aniqligi to’grisida hukm yuritish mumkin.