O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
Nurlanish teromеtrlari 
Tеmpеraturani o’lchash nazariyasi asoslari 
Pirometr — jism haroratini kontaktsiz (tegmasdan turib) o‘lchash uchun ishlatiladigan 
o‘lchash vositasi. Optik pirometrlarni ishlash prinsipi ob’ektni ravshanligini, quvvatini yoki 
energiyasini o‘lchash asosida ob’ektning temperaturasini o‘lchab beradi
5
. (12.1-rasm). 
12.1-rasm. Optik pirometrlarni umumiy ko‘rinishi 
Pirometrlarni sanoatda, turmush extiyojlarida, ishlab chiqarishni turli texnologik etaplarida 
(po‘lat quyish sanoati, neftni qayta ishlash tarmog‘i) haroratni nazorat qilish muhim ahamiyat kasb 
etadigan korxonalardagi ob’ektlarni haroratini masofadan turib aniqlashda qo‘llaniladi. Pirometrlar 
cho‘g‘langan ob’ektlar haroratlarini masofadan turib xavfsiz o‘lchash vositasi sifatida qo‘llaniladi. 
Va bu uni yuqori darajadagi haroratlar tufayli nazoratlanuvchi ob’ektlar bilan o‘zaro 
ta’sirlashishlarini iloji bo‘lmaganda, nazoratlash uchun juda kerakli qilib qo‘yadi. Ulardan turli 
ishlab chiqarish soxalarida kritik haroratli ob’ektlarni aniqlash uchun issiqlik lokatorlari sifatida 
qo‘llasa bo‘ladi (takomillashtirilgan modeli). 
5
Hebra Alexius J. The Physics of Metrology. Springer-Verlag Wien, Printed in Germany - 2010., 383p. 

---

26 
Dastlabki birinchi pirometrlarni Piter van Mushenbruk ixtiro qilgan. Avval boshda 
atama kuchli qizdirilgan (cho‘g‘langan) ob’ektni yorqinligi va rangi bo‘yicha xaroratni ko‘z bilan
o‘lchash uchun qo‘llaniladigan asboblarda ishlatilgan. Hozirgi paytda uni ma’nosi bir qancha 
kengaydi, qisman, pirometrlarni ba’zi turlari (bunday asboblarni infraqizil radiometrlar deb atash 
to‘g‘ri bo‘ladi) etarlicha past bo‘lgan haroratlarni o‘lchaydi (0°C va undan ham past). 
Zamonaviy pirometr va portativ pirometrlarni taraqqiy etishlari o‘tgan yuz yillikning 60-nchi 
yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi va hozirgacha davom etmoqda. Aynan shu vaqtlarda muxim 
darajadagi fizik yangiliklar ochilgan va ular yuqori is’temol talablari va o‘lchamlarini kichik 
gabaritliligi tavsifidagi sanoat pirometrlari ishlab chiqarishga asos bo‘lgan. Birinchi portativ 
bo‘lgan pirometr Wah l amerika kompaniyasi tomonidan 1967 yilda o‘ylab topilgan va ishlab
chiqilgan. Nurlanayotgan ob’ektning issiqlik energiyasini miqdorini aniqlaydigan infraqizil qabul 
qilgich ma’lumotlari asosida harorat haqida xulosa chiqarishda, qattiq va suyuq jismlar
haroratlarini o‘lchash chegaralarini muxim darajada kengaytirishga imkon beradi.
Pirometrlarni asosiy belgilari bo‘yicha bir necha guruhga ajratish mumkin
6
: 
Optik pirometrlar – 
qoidaga ko‘ra, maxsus qurilmalardan foydalanmasdan turib, ko‘z bilan 
vizual ravishda uni rangini etalon ip rangi bilan solishtirish yo‘li bilan qizdirilgan jism haroratini 
aniqlashga imkon beradi.
Radiatsion pirometrlar -
haroratni issiqlik nurlanishi quvvati ko‘rsatkichining qayta hisoblash 
vositasida haroratni baholaydi
. 
Agar pirometr keng yo‘l-yo‘lliklarda spektral nurlanishni o‘lchasa, 
unda bunday pirometr to‘liq nurlanish pirometri deb ataladi.
Rangli pirometrlar
- (boshqa nomlari: multispektral, spektral munosabatlardagi) ob’ektni turli 
spektrdagi issiqlik nurlanishi bilan taqqoslash natijalariga asoslanib, uni harorati haqida xulosa 
chiqarishga imkon beradi.
Past haroratli pirometrlar
- ushbu parametrdagi manfiy qiymatlarga ega bo‘lgan ob’ektlarni 
ham haroratini ko‘rsatish qobiliyatiga egadir. 
 YUqori haroratli pirometrlar
- “ko‘z” bilan aniqlashning imkoni bo‘lmaganda, faqat juda 
kuchli qizdirilgan jismning haroratini o‘lchash mumkin. Odatda o‘lchashni yuqori chegaralari 
“foydasiga” kuchli siljishga ega.
Mo‘ljallanishi bo‘yicha pirometrlar ko‘chma va statsionarlarga bo‘linadi.
Ko‘chma pirometrlar – o‘lchashlarni yuqori aniqliklari lozim bo‘lganda, yaxshi 
harakatlanuvchi xossalar bilan jamlikdagi sharoitlarda foydalanishga qulay, masalan: qiyin etib 
boriladigan uchastkalarda quvur o‘tkazgichlarni haroratlarini baholash uchun. Odatda, grafik va 
matnli-raqamli ma’lumotlarni aks ettiruvchi, uncha katta bo‘lmagan displey bilan ta’minlangan. 
Statsionar pirometrlar - ob’ektlarni haroratini anchagina aniq baholashga mo‘ljallangan.
Asosan yirik sanoatda, metallar va plastiklarni eritishga xos ishlab-chiqarishda texnologik jarayonni 
bevosita muntazam nazorat qilish va uni haroratini o‘lchash uchun foydalaniladi. 
Matnli-raqamli usulda o‘lchanadigan harorat raqamli displeyda darajalarda ifodalanadi. Bir 
yo‘la qo‘shimcha ma’lumotlarni ko‘rish mumkin.
CHizma usul - kuzatilayotgan ob’ektni turli ranglarda ajratib ko‘rsatilgan past, o‘rta va yuqori 
haroratli oblastlarni spektral ajratishlarda ko‘rishga imkon beradi.
Tasniflariga qaramay, pirometrlar qo‘shimcha ta’minot manbaalari hamda ma’lumot uzatish 
vositalari va maxsus qurilmali aloqa kopyuterlar bilan ham ta’minlanadilar. 
Pirometrlarni haroratni o‘lchashda aniqligini belgilovchi eng muxim tavsifi optik hal etish 
va ob’ektni qoralashish darajasini sozlashtirish hisoblanadi. Ba’zan optik hal etishni vizirlashtirish 
ko‘rsatkichi deb ataladi. Bu ko‘rsatkich dog‘ diametrini (aylanasini) yuzaga nisbati sifatida 
hisoblanadi, unda nurlanish ob’ektgacha bo‘lgan masofa pirometr bilan o‘lchanadi. Asbobni to‘g‘ri 
tanlash uchun, uni qo‘llanish doirasini bilish kerak. Agar uncha katta bo‘lmagan masofada o‘lchash 
6
Hebra Alexius J. The Physics of Metrology. Springer-Verlag Wien, Printed in Germany - 2010., 383p. 

---

27 
lozim bo‘lsa, unda yaxshisi echimi uncha katta bo‘lmagan, maslan 4:1 pirometrni tanlash kerak. 
Agar haroratni bir necha metrlar masofada o‘lchash lozim bo‘lsa, unda echimi katta pirometrlarni 
tanlash tavsiya qilinadi. U holatda ko‘rish maydoniga begona, yot predmetlar tushish extimoli 
bo‘lmaydi. Ko‘pgina pirometrlarda ob’ektga aniq yuborish uchun lazerli nishon ko‘rsatuvi mavjud.
Emissiya koeffitsienti ε (nurlanish koeffitsienti, qorayish darajasi) – materialni tushuvchi 
nurlanishda aks etish qobiliyati. Ushbu ko‘rsatkich yuzaning haroratini infraqizil termometr 
(pirometr) yordami bilan o‘lchashda muhim hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich ma’lum bir haroratda
berilgan yuzani nurlanuvchi energiyasining xuddi shunday haroratlardagi mutlaq qora jismlarni
nurlangan energiyasiga nisbati bilan aniqlanadi. U 0 dan 1000 gacha bo‘lgan qiymatlarni qabul 
qiladi. 
Emissiyani noto‘g‘ri koeffitsientini qabul qilish –haroratni o‘lchovchi barcha pirometrik 
usullar uchun xatoliklarni keltirib chiqaruvchi manbaa hisoblanadi. Nurlanish koeffitsienti 
metallarni oksidlangan yuzasiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Agar po‘lat uchun oksidlangan koeffitsient
taxminan 0,85 ni tashkil etsa, sayqallangan po‘latni koeffitsienti esa 0,075 gacha pasayib ketadi.