191
9.5-rasm. «NAR-2T» tipidagi Abbe refraktometri (a) va uning prizmasidan nurlarni o‘tish
yo‘nalishlari (b,c).
AVS prizmani yorituvchi prizma (1), A
1
B
1
C
1
prizmani esa o‘lchash prizmasi (2) deb
yuritiladi. Tekshiriladigan suyuqlik (3) esa ularning orasiga yupqa qatlam tarzida joylashtiriladi.
Prizmalar sindirish ko‘rsatkichi katta shisha-flintdan tayyorlangan.
Yorituvchi prizmaning AS
asosining sirti yaxshilab silliqlanmagan, o‘lchash prizmasining A
1
S
1
asosi esa etarli darajada
yaxshilab silliqlangan. Suyuqlikni prizmalar orasiga tomizishni osonlashtirish uchun 1-prizma
qo‘zg‘aluvchan, maxsus ochib-yopilishi mumkin bo‘lgan yarim qopqoqqa o‘rnatilgan, 2-prizma esa
qo‘zg‘almasdir. Tekshiriladigan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichini o‘lchash
uchun qopqoq
ya’ni, 1- prizma ko‘tarilib, 2 - prizma sirtiga 1-2 tomchi suyuqlik tomiziladi va qopqoq yana
yopiladi. Bunda ikkala prizma sirtlari ustma-ust tushib tomizilgan suyuqlikning yupqa qatlamini o‘z
sirtlari orasiga oladi.
Yorituvchi prizmaning AV sirtiga tushgan yorug‘lik dastasi prizma ichida sinib uning AS
sirtiga tushadi. Bu sirt yaxshilab tekislanmaganligi uchun undan yorug‘lik nurlari sochilgan holda
tarqaladi. Suyuqlik qatlamidan o‘tuvchi sochilgan nurlar 0
0
dan 90
0
gacha har xil burchak ostida
o‘lchash prizmasiga tushadi. Suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichi prizmanikidan kichik bo‘lgani
uchun A
1
S
1
sirt bo‘ylab yo‘nalgan sirpanuvchi (tushish burchagi 90
0
bo‘lgan) nur o‘lchash
prizmasiga to‘la qaytishning chegaraviy burchagi ostida kiradi. Boshqa
nurlarning hammasi esa
chegaraviydan kichik burchaklar ostida o‘tadi. Biz qarayotgan sirpanuvchi nur 9.5-rasmda
yorug‘lik dastasining o‘ng tomonidagi chekkasida joylashgan. Tekshiriluvchi suyuqlikdan o‘lchash
prizmasiga tushuvchi sirpanuvchi nurdan boshqa nurlar ikkinchi prizmasidan sirpanuvchi nurga
nisbatan chaproqdan chiqadi. O‘lchash prizmasidan chiqayotgan bu nurlarni ob’ektiv linzasi
yordamida shkala joylashgan fokal tekislikda yig‘iladi. Natijada shkalaning chap qismi yoritilgan,
o‘ng qismi esa qorong‘i bo‘ladi (nurlar tushmayotganligi uchun).
SHunday qilib, shkalaning yorug‘ va qorong‘i qismlari chegarasidagi bo‘limi, to‘la
qaytishning chegaraviy burchagini topish imkonini beradi. Ammo amalda to‘la
ichki qaytishning
chegaraviy burchagi o‘rniga sirpanuvchi nurning o‘lchash prizmasidan chiqish burchagi
ni
o‘lchash oson. SHkalaning yonida
ning qiymatlarini emas, balki
unga mos nur sindirish
ko‘rsatkichlarining qiymatlari va tekshirilayotgan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichlari ham
192
bevosita ko‘rsatilgan bo‘ladi. Agar yorituvchi prizmaga oq yorug‘lik dastasi tushsa, shkalada yorug‘
va qorong‘i qismlar chegarasida bo‘yalgan manzara vujudga keladi.
Shkalaning yoritilgan va qorong‘i qismlarining keskin chegarali manzarasi esa prizmalarni
monoxromatik yorug‘lik bilan yoritilganidagina ro‘y beradi. Buning uchun ob’ektiv oldiga
disspersiya kompensatori joylashtiriladi. Refraktometr asosiy qismlarining joylashishi 9.5a- rasmda
ko‘rsatilgan. Asbobning optik qismlari og‘ir asosga o‘rnatilgan metall qutichaga joylashtirilgan.
Qutichaning ustki qismida qo‘zg‘aluvchan yorituvchi prizma va qo‘zg‘almas o‘lchash prizmasi
bor. Yorituvchi prizmani o‘lchash prizmasi ustiga yotqizilganda ular orasida 0,1 mm cha kenglikda
bo‘sh joy qoladi. Uni tajriba tekshirilayotgan suyulik (eritma) bilan to‘ldiriladi. Yoritkichdan
yorug‘likni darchalar orqali har bir prizmaga yuborish mumkin. O‘lchash vaqtida yorug‘lik
asbobning optik sistemasidan o‘tib, shkalani yoritadi (9.6-rasm), u dastakka o‘rnatilgan
okulyar
orqali kuzatiladi. Okulyarni shkala bo‘ylab siljitish uchun dastakni harakatga keltirish kerak.
Yorug‘ va qorong‘i qismlarning yaqqol chegarasini hosil qilish uchun richag buraladi.
Refraktometrning okulyaridan kuzatganimizda okulyarning fokal tekisligida joylashtirilgan ikkita
konsentrik shkalani va vizir chizig‘ini ko‘ramiz. Ularning chap tomondagisi bevosita sindrish
ko‘rsatkichining qiymatlari bo‘yicha darajalangan, o‘ng tomondagisi esa sindirish ko‘rsatkichining
u yoki bu qiymatlariga mos keladigan eritmadagi qand eritmasi konsentratsiyalarining foizlarda
ifodalangan qiymatlari ko‘rsatilgan (9.6-rasm).
9.6-rasm. Refraktometr shkalasining ko‘rinishi.
9.6-rasmdagi shkaladan istalgan shaffof eritma uchun foydalanish mumkin.
Bu shkaladagi
qorong‘i va yorug‘ maydonlarning chegarasi bilan vizir chizig‘ini ustma-ust keltirib chap
tomondagi shkaladan eritmaning sindirish ko‘rsatkichini, o‘ng tomondagi shkaladan esa eritmaning
konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Agar tajribani nurning sirpanib o‘tish usuli bilan bajarsak,
pastki darcha yopilib, nur yuqoridagi darachadan yoritish prizmasiga tushiriladi. O‘lchash
vaqtida
vizir chizig‘i ko‘rish maydonining qorong‘i va yorug‘ qismlarini chegaralab turuvchi chiziq bilan
ustma-ust tushganda shkalaning chap tomoni sindirish ko‘rsatkichi "
Do'stlaringiz bilan baham: 
