A'jiniyaz Qosıbay ulı (a'debiy laqabı Ziywar)

---

A'jiniyaz. 
A'jiniyaz Qosıbay ulı (a'debiy laqabı Ziywar) 
- 
XIX a'sirdegi qaraqalpaq klassik a'debiyatının' en' 
o'rnekli wa'killerinin' biri. Ol do'retiwshiliginde o'zine ta'n o'zgeshelikke iye, og'ada talantlı, oqımıslı, 
medreseni ayrıqsha tamamlag'an aqun, ulama, ko'rkem so'z sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp 
turatug'ın uqıplılıq penen o'z da'wirinin' progressiv idealların ju'zege shıg'ardı, anıq turmıs 
haqıyqatlıg'ın sheber qurılg'an poetikalıq obrazlı ibaralarda o'tkir oy
-pikirler menen ta'sirli
sa'wlelendirdi. 
Tuwiliwi 
A'jiniyaz shayır 1824
-
jılı Moynaq rayonı aymag'ında qaraslı "Qamıs bo'get" degen jerde orta xallı 
diyxan xojalıg'ında du'nyag'a keledi. Ol qaraqalpaqtın' Qon'ırat arısı ashamaylı urıwının' saqıw 
tiresinen. A'jiniya
zdın' a'kesi Qosıbay, onın' a'kesi Baltabek, arg'ı atası Aqjigit o'z da'wirinin' batır, 
sawatlı adamları bolg'an. Anası Naziyra so'zge sheshen, dilwar, ha'zir juwap, o'tkir pikirli adam bolıp 
xalıq danalıqların, naqıl
-
maqallardı, ushırma so'zlerdi, da'stanlardı, terme
-
tolg'awlardı, xalıq 
qosıqlarların ju'da' jaqsı bilgen.
Jaslig'i ha'm Mediresede oqiwi 
A'jiniyaz jasınan ziyrek bolıp, awıllıq meshit
-
mektepte oqıp bilim alg'an. Onın' tuwısqan dayısı 
Elmurat aqun degen adam o'z da'wirinin' og'ada sawatlı, bilimdan adamı bolıp ol Buxaradag'ı Mir 
Arab medresesinde oqıp kelgen. Elmurat axun diniy kitaplar menen birge o'zinin' uy kitapxanasında 
Xoja Axmet Yasawiy, Sulayman Baqırg'aniy, Suwpı Allayar, Rabguziy, Ferdawsiy, Bedil, Nawayı, 
Maqtımqulı, Xafız, Shiyraziy tag'ı da basqa kitaplardı saqlag'an, olarg'a qızıg'ıp ilim
-bilim u'yrengen.
A'jiniyazg'a dayısı ustazlıq etip ilim
-
bilim u'yreniwge bag'darlaydı. U'yindegi kitaplarınan oqıwına 
basshılıq etedi. Na'tiyjede A'jiniyazda so'z u'stinde islew –
shayırlıq talantı ha'm ilim uyreniwge 
qızıg'ıw payda boladı. Usınday bag'darda ol ustazının' jolın dawam ettirip Xiywadag'ı Sherg'azı xan 
medresesine oqıwg'a baradı. 1840
-
1844 jıllarda Xorezm, Xiywada ilim
-
bilim uyrenedi. Sherg'azı xan 
medresesinde oqıg'an da'wirinde A'jiniyaz pu'tkil Shıg'ıs du'nyası, arab a'debiyatı, ma'deniyatı, Orta 
Aziya ha'm Qazaq dalasına belgili bolg'an ulama
-
mashayıqlar, pu'tkil Turan
-
Turkistan miyrasları 
menen o'zinin' tu'p nusqasında arab, parsı tillerinde tanısadı.
A'jiniyaz medresede ta'lim alg'an 
waqıtında a'yyemgi grek ma'deniyatı, arab a'debiyatı, tariyxı, 
ma'deniyatı, shıg'ıs xalıqları tilleri, a'debiyatı, filosofiyası boyınsha jeterli, tıyanaqlı bilim aldı. Din 
İslam qag'ıydaların uyretetug'ın sabaqlar menen birge du'nya sırların ashqan alımlardın' ha'm 
zulımlıq, a'dilsizlik sebeplerin ashkaralawshı shayır, oyshılardın' shıg'armaların terennen o'zlestiredi. 

---

Atap aytqanda Xoja Axmet Yassauiy Xikmetlerinen baslap, Sulayman Baqırg'aniy, Suwpı Allayar 
- XVII
a'sirde 
jasag'an Orta Aziyalı shayır –
oyshıl. Onın' "Sufı Allayar" yamasa "Subatil
-ajiyn"- "A'jizlerdin'
ku'sheyiwi" dep atalg'an miyneti ekinshi ret tu'rki tilinde jazılıp XIX a'sirde Baku, Kazan Tashkent, 
Xiywa bir neshe ma'rtebe basılıp xalıq arasına "Suwfı 
Allayar" degen at penen kennen taralg'an.
Rabg'uziydin' "Qıssasul
-enbiya"- 
Payg'ambarlardın' o'mir bayanları haqqında jazılg'an kitap, 
Ferdawsiydin' "Shaxnama", Quran kitapları: "Xaftiyek", "Muxtaser", "Fikx Kaydaniy", Xa'dislerden: 
"Qırıq xa'dis", "Mis
bahil a'nwar" - 
Nurlardın' shırag'ı, "Muftaxil janan"
- 
Ja'nnetlerdin' gilti kitapların, 
Abulg'azı Baxadurxannın' "Tu'rkler shejiresi" t.b. miynetlerdi tu'p nusqada arab parsı tillerinde oqıp 
o'zlestirgen. Bulardan basqa A'jiniyaz Qorqıt Ata jırlarınan ba
slap Yusup Xas Xa'jibtin' "Kutadgu bilik",
Maxmud Qashqariydin' "Tu'rk so'zligi", Axmet Yugnakiydin' "Xibbat ul hikayıq"
-
Xaqıyqatlar sıylıg'ı, 
Xorezmiydin' "Muxabbatnama", Abulg'azı biy Arab Muxamed xannın' "Og'uznama", bulardan basqa 
"Qıpshaqlar so'zligi", Saadiydin' "Gulistan", Xafız, Bedil Nawayı, Maqtımqulı shıg'armalarında 
teren'
o'zlestiredi. A'jiniyaz usı jıllarda Orta Aziyalıq tu'rki a'debiy tilinde jazılg'an ha'm tas baspa 
usılında 
basılıp shıqqan "Yusup
-Zliyxa", "G'a'rip Shaxsa'nem", "Farxad-Shiyrin", "Zuxra-
Tayır" ha'm tag'ı 
basqada shıg'ıs xalıq da'stanların teren' o'zlestirgen. Bulardı uyrenip alıp qıssaxanlıq etip xalıq aldında 
aytıp berip ju'rgen. A'jiniyaz usınday bag'darda u'sh tildi teren' mengeriw menen pu'tkil shıg'ıs 
du'nyası da'stu'rlerin teren' o'zlestiriw negizinde pu'tkil ja'hang'a ma'lim klassik shayır ha'm axun 
bolıp jetilsken.
Do'retiwshiligi 
Bozataw poeması A'jiniyaz shayırdın' tvorchestvasının' en' joqarg'ı shın'ı bolıp esaplanadı. Shayırdın' 
"Bozataw" poeması qaraqalpaq xalqının' tariyxında o'shpes iz qaldırg'an tariyxıy waqıya –
1858-1859
jıllardag'ı Qon'ırat ko'terilisi waqıyaları negizinde jazılg'an. A'jiniyaz bul da'wirde nag'ız shag'ına 
jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qonıratta Bozataw waqıyası 
baslanadı. Paraxat otırg'an xalıqtın a'sirler ma'kan etken jerinen ayra tu'sip, dushpanlar aldında 
aydalıp baratırg'an xalıq penen shayır birge bolg'an. Ko'zge su'rme etip Watan topırag'ın artında qıyıp 
taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp o'sken Watanın ma'ngi yadında saqlawg'a, onnan 
hasla gu'der u'zbewge ant etedi. A'jiniyazdın' bul poeması o'z waqtında do'regen shıg'arma bolıp 
tabıladı. Bul saltanatlı gimn retinde qaraqalpaq xalqının' azatlıq gu'reslerinin' negizinde turdı. 
A'jiniyaz bul poemasın jaw aldında aydawda baratırıp jolda shıg'arg'an degen ga'p bar xalıq arasında. 
Solay etip, poema ha'dden tıs qıyın
-
qıstaw waqıtta do'retilgen. Sog'an qaramastan barlıq o'miri, 
barlıq sezimleri ha'm aqıl
-
huwshı menen tuwılg'an jeri Bozatawg'a tıg'ız baylanıslı bolg'an shayır 

---

Bozataw waqıyasının' tariyxında, shabılıwına tiyisli bolg'an barlıq mag'lıwmatlardı o'zinin' ja'ne 
jawgershiliktin' saldarınan tuwılg'an elden ayrılg'an xalıqtın ashshı ta'g'diri menen awır sezimlerin 
qaldırmastan ko'rsete alg'an.
Ellerim bardı (A'jiniyaz)
Sorasan’ elimdi, Qojban, bizlerden,
Qalpag’ı qazanday ellerim bardı,
Qa’te shiqsa keshirin’ler so’zlerden,
Qıtay, Qon’ırat atlı ellerim bardı.
Jaylawım U’rgenish, arqası ten’iz,
Jawırnı qaqpaqtay malları semiz.
Ruxsatsız bir
-birine salmas iz, 
Birlikli Qon’ırattay ellerim bardı.
Tabıladı izlegennin’ keregi,
Ko’linde bar qasqaldag’ı, u’yregi,
Quwları, g’azının’ pu’tin bu’yregi,
Du’nyanın’ an’ları ko’limde bardı.
O’tirikti ras etip aytpag’an,
Tuwrı joldan bas kesse de, qaytpag’an,
Na’mahramdı hasla joldas tutpag’an,
Atı qaraqalpaq ellerim bardı.
Bozataw (A'jiniyaz) 
Keter boldıq endi bizler bash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldın’, Bozataw,
Xoshlasalı qara ko’zge yash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldın’, Bozataw.
Er jigit basına mu’shkil is tu’sti,
Yu’rek
-
bag’rım g’amnın’ otına tu’shti,
Elatın’ u’stin’nen serpilip ko’shti,
Xosh, aman bol, bizden qaldın’, Bozataw.

---

Ziywarın’ xoshlasar qa’drini bilip,
Ko’zini jaslatar, barını ti
lip, 
Aman bolsa, hal sorasar bir kelip, 
Xosh, aman bol, bizden qaldın’, Bozataw.
Sen bag’ edin’ bu’lbil ushtı zag’ qaldı,
Pu’tkil siynem jandı, ishte dag’ qaldı,
Qıysıq porqan ataw, seni jaw aldı,
Bası qutlı, son’ı wa’yran, Bozataw.
Kimsenin’ anası, kimnin’ a’mmesi,
Kimsenin’ ag’ası, kimnin’ inisi,
Kimsenin’ qız
-
ug’lı, kimnin’ sin’lisi,
A’tirek, Gu’rlen, Xajar astı, Bozataw.