O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
4-MAVZU.
YERNING ICHKI TUZILISHI, FIZIK KIMYOVIY TARKIBI 
Yerning ichki tuzilishi.
Yerning radiusi taxminan 6370km. bilan 
shu masofada Yer yadrodan, mantiyadan va Yer po‘stlog‘i (litosfera) dan 
iborat.
Fan va texnika taraqqiyoti faqatgina Yerning po‘stlog‘ini quduq 
qazib uning ma’lumotlari asosida o‘rganishgan. Bu quduqlarning eng 
chuquri 12 km dan ko‘p bo‘lib, u Kola yarim orolida joylashgan. Bundan 
boshqa yana chuqur quduq AQSHda qazilgan: Okloxoma shtatidagi 
quduqning chuqurligi 9159 m, Texas shtatidagi quduqning chuqurligi 
8687m ni tashkil qilgan. Bundan chuqurdagi ma’lumotlar asosan geofizik 
usullar bilan topilgan. Geofizik usullarga asosan gravimetriya va 
seysmorazvedka kiradi. 
Seysmik usullar yordamida asosan to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
o‘rganiladi. Seysmik to‘lqinlar 3 xil bo‘ladi:
1. Bo‘ylama. 
2. Yuzaki. 
3. Ko‘ndalang. 
Labaratoriya sharoitida bu to‘lqinlarning jinslardan o‘tishi yoki 
qaytarilishi o‘rganilgan. Yerning ustki qismida sun’iy ravishda vujudga 
keltirilgan tebranish to‘lqinlarini o‘rganish asosida Yerning ichki tuzilishi 
aniqlangan. Bo‘ylama to‘lqinlar Yer po‘stida (litosferalarda) 5-8 km/s 
tezlikda tarqaladi. Ko‘ndalang to‘lqinlar 3-5 km/s tezlikda tarqaladi. 
Yuzaki to‘lqinlar 3-4 km/s tezlikda tarqaladi.
Yer po‘sti cho‘kindi, granit va bazalt qatlamlaridan iborat. 
Geosinklinal o‘lkalarda (harakatchan hududida) bazalt qatlamining max 
qalinligi 30 km ni tashkil qiladi. Okeanlar tubida bu ko‘rsatkichlar eng 
kamdir. 
Yer po‘stining o‘rtacha qalinligi 33 km. 
Yerning ustki qattiq qavati, Yer po‘sti yuqoridan atmosfera va 
gidrosfera, pastdan Moxorovich yuzasi bilan chegaralangan (5-rasm). Yer 
po‘sti haqidagi dastlabki fikrlar XIX-asr boshlarida Kant va Laplas 
tomonidan aytilgan. Ularning fikricha, Yer sovimoqda, uning yadrosi hali 
olovsimon suyuq moddalardan tuzilgan bo‘lib, ustki qismi yupqa 
magmaning sovishi natijasida paydo bo‘lgan. Bu tushuncha XX-asr 
boshlarigacha hukm surdi. 

---

46 
5-rasm. Yerning ichki kesimi 
A - Yer po‘sti 
Б - Guttenberg qatlami 
В – Golitsen qatlami 
Г
I 
– Quyi mantiya 
Г
II
– Otish qatlami 
Д
I -
Tashqi yadro
Д
II
– O‘tish qatlami 
E – Ichki yadro 
Yer po‘sti asosan, tog‘jinslaridan tuzilgan bo‘lib, 95% magmatik, 
4% metamorfik va 1% gina cho‘kindi jinslardan iborat. Yer po‘stining 
o‘rtacha zichligi 2,8 t/m3. Uning qalinligi turlicha: materiklarda 20-80 
km, okeanlarda suv bilan birga 10-20 km. 
Materikda Yer po‘sti yuqori va pastki qatlamlardan tuzilgan. Yuqori 
(granit) qatlamning qalinligi 10-20 km, granit va shunga o‘xshash qattiq 
jinslardan iborat. Bu qatlamda ko‘ndalang seysmik to‘lqinning tezligi 5,5-
6 km/sek. Pastki (bazalt) qatlamda 6,5-7 km/sek. Bu qatlam tarkibida 
bazalt jinsidan tashqari faqat amfibol va piroksendan tuzilgan gabbro 
hamda granit va gneys jinslar bo‘lishi mumkin. 
Yer po‘stining okean ostidagi qismi faqat bazalt qatlamdan 
(Cho‘kindi jinslardan tashqari) tashkil topgan. Uning qalinligi 30 km 
gacha. Materiklardagi ko‘pgina dengiz osti qatlamlarning okean 
qatlamiga o‘xshashligi keyingi -yillarda aniqlanadi. Materiklarda Yer 
po‘stining qalinligi okean tubiga nisbatan o‘zgaruvchan bo‘ladi: 
pasttekisliklarda 25-5 km, tog‘li rayonlarda 40-80 km. Yer po‘sti bir-
biridan farq qiladigan ko‘pgina tektonik oblast yoki zonalarga bo‘linadi. 
(mas. turli yoshdagi burmalangan tog‘zonalari, turg‘un platformalar, 
shitlar, okean tublari va boshqalar). Yer po‘stining yirik tektonik zonalari 
uning turli taraqqiyot bosqichlarini aks ettiradi. Yer po‘sti bundan 
taxminan 2-2,5 mlrd yil muqaddam nihoyatda yupqa bo‘lib, juda shiddatli 
harakatda bo‘lgan. Buning oqibatida ko‘p yerlarda burmalanish va 
tog‘tizmalari vujudga kelgan. So‘ngra Yer po‘sti qalinlasha borib, 

---

47 
dastlabki 
osoyishta 
maydonlar-platformalar 
paydo 
bo‘lgan. 
Bu 
platformalar tobora kengayib, ular o‘rtasidagi harakatchan maydonlar 
kamaygan. 20 mln yil muqaddam tektonik faollik davri yana boshlandiyu, 
tugun platformalarda ham ikkilamchi tog‘lar hosil
 
bo‘la boshladi. 
Masalan, hozirgi eng baland tog‘lar Tyanshan, Pomir, Himolay va 
boshqalar shu tariqa vujudga kelgan. Demak, burmalanish, tog‘va magma 
hosil
 
bo‘lishi, zilzilalar, shuningdek foydali qatlmalarning tarqalishi Yer 
po‘stitaraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq. So‘ngi yillarda butun dunyoda 
Yuqori mantiya loyihasi asosida Yer po‘stining tuzilishi va taraqqiyotini 
o‘rganishga kirishirldi. Jumladan Markaziy Osiyoda 1967-yildan beri ish 
olib borilmoqda.
Yer po‘sti tarixi, rivojlanishi, o‘zgarishini chuqurroq bilish uchun 
uning kimyoviy tarkibini o‘rganishning ahamiyati katta. Yer yuqori 
qismining tarkibi tajriba orqali, chuqur qismlarning tuzilishi esa ulardan 
otilib chiqqan vulqon va otg‘indi jinslarning tarkibini aniqlab o‘rganiladi. 
Yer po‘stining quyi chegarasi aniq ajralib turadi. Uni