Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

i 
va soliqlar chegirilgandan so‘ng 
jamg‘aruvchi ixtiyorida qoladigan real foyda me’yorining 
s
o‘zaro 
bog‘liqligi shaxsiy daromadlarni soliqqa tortish bilan bog‘liqdir. 
Faraz qilaylik, – foiz ko‘rinishdagi daromadlar bo‘yicha soliq 
stavkasi 
– jismoniy shaxslarning mulk solig‘i stavkasi bo‘lsin, u 
holda yuqori bo‘lmagan inflyatsiya suratlarida 
(4) 
Firmaning subyektiv diskont stavkasi bozorning foiz stavkasi 
bilan bog‘liq. Uzoq muddatli moliyalashtirish hollarida qarz 
majburiyatlari to‘lovlarini amalga oshirishda foiz to‘lovi miqdorini 
foyda solig‘idan ajratib tashlashga ruxsat beriladigan bo‘lsa, 
, bu yerda τ – foyda solig‘i stavkasi. Chegaraviy samarali 
soliq stavkasini p ekzogen qiymatida loyihaning qiymatini unga 
sarflangan xarajatlarga tenglashtirish orqali ifodalanadigan quyidagi 
tenglama orqali aniqlanadi: 
. (5) 
Keyin esa (2) ifoda asosida va qiymatlari aniqlanadi. ning 
berilgan qiymatlarida aniqlangan 
chegaraviy samarali soliq 
stavkasining soliq yuki hisoblab topiladi.
Tadqiqot ishida turli omillar kombinatsiyasi bilan farq qiluvchi 
chegaraviy investitsiya loyihalarining soliq yuki tahlil qilindi va 
hisoblab chiqildi.
Buning uchun quyidagi elementlar tanlab olindi:
1) 
aktiv 
turlari 
(bino-inshootlar, 
mashina-uskunalar, 
kompyuterlar);
2) tarmoq (turizm);
3) jamg‘aruvchi (uy xo‘jaliklari);
4) moliyalashtirish turi (qarz mablag‘lari – bank krediti, 
qimmatbaho qog‘ozlarni joylashtirish, taqsimlanmagan foyda).
ning berilgan qiymatlarida soliq yukini taqqoslash turli investitsion 
loyihalar uchun soliq tizimining rag‘batlantiruvchi yoki aks ta’sir 

---

351 
ko‘rsatuvchi xatarlarini aniqlash mumkin bo‘ladi. Natija shuni 
ko‘rsatadiki, soliq yukining turlicha qiymatida ko‘proq stimullarning 
qo‘llanilishi kam soliq yukiga ega loyihalarni investitsiyalash 
imkoniyatini oshiradi
33
. 
Hisoblash ishlarida quyidagi istisno shartlar qo‘llaniladi: 
1) soliq stavkalari;
2) noaniqlikning mavjud emasligi;
3) inflyatsiyaning doimiy darajasi.
Moddiy aktivlarga kiritilgan bir birlik investitsiyaga to‘g‘ri
keladigan foydaning real chegaraviy qiymatini MRR bilan 
belgilaymiz. Faraz qilaylik, moddiy aktiv eskirishi 
darajali 
eksponensial funksiyaga ega. Bu holda 
. Aktivning 
eskirishi ekspotensial chiziqdan iborat ekanligi haqidagi farazimiz 
aktivlar amortizatsiyasining empirik tadqiqotiga asoslangan. 
Ma’lumki, mahsuldorlik pasayishi bilan narx omillari ham pasayib 
boradi (Hulten, Wykoff, 1981). Soliq qonunchiligiga muvofiq 
hisoblangan 
amortizatsiya 
aktivning 
haqiqiy 
iqtisodiy 
amortizatsiyasidan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. 
– foyda solig‘i stavkasi, π – inflyatsiya surati bo‘lsin, u holda
loyihaning qiymatini quyidagicha ifodalashimiz mumkin: 
(6) 
Samarqand 
shahrida 
faoliyat 
yuritayotgan 
turistik 
korxonalarning moliyaviy potensialini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni 
aniqlash, baholash va tahlil qilish lozim. Har qanday korxona, firma, 
tashkilot o‘z faoliyatini tegishli mablag‘ bilan ta’minlab turishi uchun 
ma’lum darajada moliyaviy potensialga (salohiyatga) ega bo‘lish 
lozim. Korxona moliyaviy imkoniyatga ega bo‘lmasa o‘zining 
moddiy texnika bazasini ham, aylanma mablag‘larini ham 
shakllantirish imkoniga ega bo‘lmaydi. Shu tariqa, Samarqand 
shahrida faoliyat yuritayotgan 25 ta turistik tashkilotlarning turizm 
sohasida investitsiyalarga soliq yukining ta’sir darajasini baholash 
ishlar o‘zkazilib, tahlillarimizdan biri «Nodir Samarqand» turistik 
firmasi misolida ko‘rib chiqish lozim deb topildi. 
______________________ 
33
Mazkur holatda ceteris paribus tamoyili qo‘llaniladi. Buning mohiyati shundan iboratki, tahlil va umumlashtirish 
jarayonida aynan o‘rganish maqsadida tanlab olingan ko‘rsatkichlar va ularga bog‘liq omillarning o‘zgarishi hisobga 
olinadi, qolgan omillar esa o‘zgarmas deb faraz qilinadi. 

---

352 
Turizm xizmatlar bozorida investitsion loyihaning qiymatini 
baholashning uslubiy asoslarini chuqurroq o‘rganish va ushbu tizim 
samaradorligini 
aniqlash 
maqsadida 
matematik 
modelidan 
foydalanish usuli taklif qilindi va ushbu usuli «Nodir Samarqand» 
turistik firmasi misolida sinab ko‘rildi.
3-jadval