23 ma’ruza. Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi reja: Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. Fizika va texnika taraqqtyoti

---

1 
23 - ma’ruza.
OLAMNING PAYDO BO‘LISHI VA EVOLYUSIYASI
Reja: 
1. Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi.
2. Fizika va texnika taraqqtyoti
3. Kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion o‘zaro ta’sirlar.
 
Mavzular mazmuni: Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi.
Kengayotgan Olam 
modeli. Yulduzlarning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. Mitti oq yulduzlar, neytron yulduzlar 
va qora tuynuklar. Materiyaning modda va maydon ko‘rinishda namoyon bo‘lishi. Fizik 
vakuum. Kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion o‘zaro ta’sirlar. Maydonning yagona 
nazariyasi. Maydon kvantlari. Olamning standart nazariyasi.
Tayanch iboralar:
Olam, 
evolyusiya, 
Yulduzlar, neytron, qora tuynuk, modda va 
maydon, Kuch, elektromagnit, gravitatsion, kvant.
 

Olamning mexanik va elektromagnit manzaralari. Materiya. Fizika va fan 
texnika taraqqiyoti. 
Lazer qurilmasining tuziliyhi va ishlash prinsipi bilan tanishaylik. Muzlatilgan 
deyteriy va tritiy aralashmasidan yoki ularning kimiyoviy birikmalaridan qilingan, 
millimetrdan kamroq o'lchamli, hamma tomonidan lazer nuri bilan bir tekis 
yoritiladigan sharchani ko'z oldingizga keltiring. Lazer nurlanishi sharcha 
sirtidagi moddani qizitadi va bug'lantiradi, bunda bosim o'nlab milliard 
atmosferagacha ortadi. Bu bosim ta'sirida sharchaning markaziy qismi qisiladi va 
qiziydi. 
Modda zichligining ortishi termoyadro reaksiyasining boshlanishiga olib 
keladi. Lazerli termoyadro reaksiyalari bo'yicha tekshirishlarning birinchi 
davrida (1961 1968 yy.) termoyadro sintezi uchun lazerdan foydalanish g'oyasi 
asoslandi, kerakli asboblar yaratildi, dastlabki tekshirishlar o'tkazildi va yadro 
sintezi mumkinligini isbotlovchi birinchi neytronlar olindi. Lazer nurlanishi 
bilan qizitilgan plazmadan neytron impulsi birinchi marta 1968 yili P. N. 
Lebedev nomidagi fizika instituti (FIAN)da olingan. 
Tekshirishlarning ikkinchi davri energetika masalalarini hal qilish uchun 
komplekslar qurishdan boshlandi. 1970 yili FIANda birinchi qurilma ishga 
tushirildi. U nishonni sferik (har tomondan) yoritish uchun mo'ljallangan, 1,3 kJ 
energiyali va impuls vaqti 0,1

10
-6
s bo'lgan to'qqiz kanalli lazerni, shuningdek, 
diagnostika apparatlarining katta kompleksini o'z ichiga oladi. Bu qurilma 1012 
Vt quvvatga ega. Shunga o'xshash qurilmalar 1972-73 yillarda Fransiya va AQSh 
da ishlay boshladi. 
Hozirgi kunda dunyoning turli laboratoriyalarida - AQSh, Fransiya va 
Yaponiyada - o'n yoki hatto yuz ming joul energiyali kuchli lazer qurilmalariga
katta e'tibor berilmoqda. 
Hisoblashlarning ko'rsatishicha energiya ajraladigan termoyadro sintezini 
amalga oshirish uchun 100 kJ dan katta energiyali va impuls vaqti sekundning o'n 
milliarddan biriga yaqin bo'lgan lazerlar kerak bo'lar ekan. 

---

2 
Hozirgi 
vaqtda 
lazerli 
termoyadro 
sintezi 
ilmiy-tekshirish 
laboratoriyalaridan tashqariga chiqqani yoq. Ammo eng muhimi bu flzik nuqtai 
nazarida asoslangan muammo ekanligi, lazerli termoyadro sintezi
 
istiqbollarini 
baholashda buni hisobga olish zarur. Boshqariluvchi termoyadro reaksiyasining 
amalga oshirilishi insoniyatga deyarli tuganmas energiya manbaini beradi, chunki 
deyteriyning okean suvlaridagi zapasi juda katta, uni ajratib olish esa, oddiy va
arzon.