Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Биз Андижон вилояти шароитида, калифорния қалқондори устида олиб 
борган кузатишларимизда у асосан гилос, олма, нок, ўрик, шафтоли каби мевали, 
шумтол, акация каби манзарали дарахтларни кўпроқ зарарлашини аниқладик. 
Карантин текширувларида эса бу қалқондор вилоятимизнинг 11 тумани, 18 та аҳоли 
ящайдиган пунктлар, 118 та томорқа хўжаликларда тарқалганлигини кўрсатган. 
Республикамиз фанлар Академияси тасарруфидаги ўсимлик ва ҳайвонлар 
генофонди илмий текшириш институти маълумотига кўра, кейинги йилларда 
Ўзбекистонга Тожикистондан Ўрта Осиё арча кукунсимон қурти келиб қолган. 
Ваҳолонки бу ҳашарот республикамиз худудларида 2008 йилгача учрамаган эди. 
Эндиликда бу қурт шахар ва қишлоқларимиздаги арча дарахтларини қуриб 
қолишига сабаб бўлмоқда 
Республикамизга келиб қолган адвентив ҳашаротлардан яна бири тут 
парвонасидир. Тут парвонаси
 
(Glyphodes pyloalis Walker) ҳашаротларнинг капалаклар 
туркумига мансуб бўлган тут дарахтларини жиддий зараркунандаларидан бири бўлиб, 
унинг қуртлари тут барглари ва куртаклари билан озиқланиб, Республикамизда 
ипакчиликка зарар етказади. 
Тут парвонаси биринчи бор Республикамизда 1993 йилда, Афғонистон билан 
чегарадош Сурхондарё вилоятида қайд этилган. Кейинчалик у жадаллик билан Фарғона 
водийсида тарқалабошлади. 
 
Бу зараркунанданинг Фарғона водийсига келиб қолиши масаласини тахлил 
қилинганида у биринчи бор Сурхандарёнинг Тожикистон билан қўшни жойларда учрамай 
балки водийнинг деярли маркази бўлган Олтиариқ худудидан топилган.1990-йиллари 
турли сабаблар билан Тожикистон ҳамда Сурхондарёга кетиб қолган ахолини яна қайта 
Олтиариққа кўчиб келишганда уларнинг уй анжомлари гилам, палос, кўрпа-тўшак ва 
бошқалар билан тут парвонасининг ғумбаклари ҳам келиб қолган деб ҳисоблаш мумкин 
Рўзғор ашёлари билан бирга келиб қолган тут парвонасининг ғумбакларидан капалаклар 
чиқиб,янги худудларга тарқала бошлаган. Жумладан, 1999 йили зараркунанда Андижон 
вилоятининг Фарғона вилоятига чегарадош бўлган Улуғнор, Бўз, Асака, Марҳамат ҳамда 
Шаҳрихон туманларига ҳам тезлик билан тарқалди. Илгари тут парвонаси қайд этилмаган 
Пахтаобод, Жалолқудуқ ва Қўрғонтепа туманларида ҳам эндиликда бу зараркунанда 
билан тут дарахтларининг зарарланиши кузатилди. 2001- йил мавсумида тут парвонаси 
Андижон вилоятининг барча туманлари бўйлаб кенг тарқалди. Тут парвона капалагининг 
қуртлари тутнинг деярли барча баргларини зарарлайди. Баъзи холларда баъзи тут 
дарахтларининг барча баргларни бу капалак қуртлари еб қўйиш холлари кўплаб учрайди. 
Қуртлар зарарлаган баргларнинг фақат томирларигина қолади.
Адабиётларда кўрсатилишича ( Ахмедов, 1) тут парвонаси одатда майда баргли тут 
дарахтлари баргларини жиддий зарарлаши, йирик баргли гибрид навлар камроқ 
зарарланади. Аҳоли яшайдиган жойлардаги шотутлар эса ўта кучли зарарланибсентябр-
октябр ойларидаёқ барча барглари йўқолиб кетиши кузатилган. Қуртлар кўпинча ҳар бир 
баргда биттадан жойлашиб озиқланади. Шунингдек, адвентив кокцидларнинг баъзи 
турларининг Фарғона водийсида тарқалиши, биологик хусусиятлари К.Зокиров (3) 
ишларида ҳам берилади. 
Республикамизга, вилоятимизга чет мамлакатлардан келиб қолган калифорния 
қалқондори, колорадо қўнғизи, комсток қурти, тут парвонаси кабиларга қарши курашда 
қанчадан қанча –қанча куч , маблағ сарфланмоқда. Бундай буён четдан келиб қолиш 
хавфи бўлган зараркунанда ҳашаротларни вилоятимиз ва Республикамиз худудларига 

---

84 
киритмаслик учун карантин хизматини кучайтириш, чет эллардан келтирилаётган озиқ-
овқат, қурилиш махсулотларни, кўчат ва уруғликларни муттасил карантин кўригидан 
ўтказиш зарур. 
Ундан ташқари, келгинди зараркунанда ҳашаротларнинг тарқалиши, ҳаётий 
жараёнларни ўрганиш,уларнинг текинҳўр ва йиртқичлари тўғрисида маълумотлар йиғиш, 
улар сонини сезиларли камайтирадиган паразит ва йиртқичларини излаш, четдан келтириб 
уларни акклимитизациялаштириш, шунингдек, умумтаълим, ўрта махсус, касб-хунар ўқув 
масканлари, олий ўқув юртлари ўқувчи ва талабаларига четдан келиб қолиши мумкин 
бўлган хавфли зараркунанда ҳашаротлар тўғрисида билимлар бериш ишларни ҳам эсдан 
чиқармасликлари, мутахасис олимлар эса келгинди ҳашаротларга қарши самарали кураш 
олиб бориш имкониятлари бўйича тадқиқот ишларини янада кучайтиришлари зарур.