O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

1.2.
 
V
iloyat yer yuzasining geologik tuzulishi, rel’yefi
va foydali qazilmalari. 
 
Viloyat yer yuzasining hozirgi ko’rinishi uzoq davom etgan geologik davrlar 
mobaynida Yerning ichki va tashqi kuchlarining o’zaro ta’siri natijasida vujudga 
kelgan. Viloyat hududi asosan tekisliklardan iborat bo’lsada o’ziga xos murakkab 

---

13 
geologik tarixga ega. Bu zamin epigersin (gersindan keyin) platforma ustida 
joylashgan. Dastavval paleozoy erasigacha bu joy ham O’rta Osiyo o’rnidagi 
serharakat geosinklinal dengiz havzasidan iborat bo’lgan. Qalin dengiz 
yotqiziqlarining to’plana borishi birga tektonik harakatlar jonlanib turgan. 
Paleozoy erasining ikkinchi yarmida ro’y bergan qudratli gersin burmalanishi 
nisbatan osoyishta bo’lgan tektonik vaziyatni tubdan o’zgartirib yubordi. Viloyat 
hududiga yondosh bo’lgan Tyanshan sistemasiga kiruvchi baland tog’lar qad 
ko’taradi. Tektonik yoriqlar orqali magmaning kirib kelishi hamda ko’tarilish va 
cho’kishlar ro’y beradi. Dengiz va quruqlik cho’kindilarining to’planishi davom 
etadi.
Hududdagi tog’larda (Tomditog’da) vulkanizm avj oladi. Paleozoyning oxiri 
va mezazoy erasining boshlariga kelib tog’lar batamom yemiriladi. O’zbekiston 
hududining barcha yerlari yaxlit tekislikka aylanadi va platforma vujudga keladi.
Mezazoy erasining Paleogen davrida bu platforma goh dengiz, goh quruqlik 
sharoitida rivojlangan va turli tarkibdagi jinslar bilan qoplana boradi. Masalan: 
o’rta yura davrida viloyat hududi to’liq quruqlikdan iborat bo’lgan. Yura davrining 
oxiriga kelib vaziyat dengiz sharoiti bilan almashadi. Bo’r davrining boshlarida esa 
barcha hudud yana qurqlikka aylanadi. Umuman olganda mezozoy erasida iqlim 
iliq va nam bo’lgan. Suv bo’yida va quruqliklarda keng bargli doimiy yashil turlar 
(paporotniklar, qirqbo’g’inlar, sekvoya, yong’oq kabilar) qalin o’rmonzorlarni 
hosil qilgan, yirik gavdali hayvonot vakillari yashagan. 
Paleogen davrining boshlarida sayoz dengiz sharoitida ohaktosh, dolomit, 
gips kabi ma’danlarning paydo bo’lishi uchun qulay imkoniyat tugiladi. Oligosen-
miosen davrlari chegarasida yaxlit platformali tekisliklardan iborat bo’lgan 
O’zbekiston zaminining osoyishtaligi qudratli neotektonik harakatlar ta’sirida 
keskin o’zgarishga yuz tutadi. Natijada ushbu harakatlar tufayli respublika 
hududini (jumladan O’rta Osiyoni ham) ikkita morfostruktura: tog’li va platformali 
tekisliklar qismlarga ajralishi va hozirgi tabiiy-geografik vaziyatning zamini 
yaratiladi. (2-rasm)

---

--
14