Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Fazokontrast mikroskopiya 
- ob’ektlarning oq-qoraligini (kontrastligini) keskin 
oshirishga va bo`yalmagan preparatlarni o`rganishga imkon beradi. Tabiiy holatda biologik 
ob’ektlar tiniq, rangsiz va nokontrast bo`ladi, ya’ni tuzilmalar o`tayotgan nurni bir xil yutadi. 
Oddiy mikroskopda kontrastlikka preparatlarni bo`yash asosida erishiladi. Kontrastlikni oshirish 
bilan bo`yalmagan preparatlarning nur sindirish qobiliyati yoki zichligi asosida farqlanuvchi 
tuzilmalarni ko`rish mumkin. 
Interfraktsion mikroskopiya 
- fazokontrast mikroskopiyaga nisbatan ko`proq imkoniyatga 
ega. Interfraksion mikroskop bilan ko`rganda hujayralarning turli komponentlari zichligi 
bo`yicha turli rangga ega bo`ladi. Ikkinchi tarafdan tuzilmalarning rangiga qarab o`rganilayotgan 
tuzilmalarning zichligi to`g`risida fikr yuritish va hujayralarning quruq og`irligini topish 
mumkin. 
Polyarizatsion mikroskopiya 
- hujayra va to`qimalarning anizotrop yoki ikki xil nur 
sindiruvchi tuzilmalarini o`rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan o`rganilayotgan 
anizotrop tuzilmalardagi (kristall va fibrillyar oqsillarda) molekulalarning joylashishini o`rganish 
mumkin. Bu mikroskop hujayra bo`linishi, xromosomalar va organellalar tuzilishini o`rganishda 
ham qo`l keladi. 
Elektron mikroskoplarning 
ixtiro qilinishi mikroskopda ko`rish texnikasining 
rivojlanishida alohida o`rin tutadi. Bu mikroskopda elektronlarnmng to`lqinli xususiyatlaridan va 

---

6 
magnit maydonida elektron nurlarini fokuslash mumkinligidan foydalaniladi (2-rasm). 
Zamonaviy elektron mikroskoplarning hal qilish qobiliyati 0,2 dan 1 nm gachadir. Bu 
mikroskoplarda ko`rish uchun qalinligi 20-40 nm bo`lgan ultrayupqa kesmalar ishlatiladi. 
Kesmalar maxsus ultramikrotomlarda tayyorlanadi. Elektron mikroskop hujayra ichidagi 
tuzilmalarning nozik tuzilishini o`rganishga imkon beradi. 
Hajmiy (rastrlovchi) elektron mikroskopning yaratilishi organlarning elektron 
mikroskopda o`rganishning yangi bosqichidir. U bilan ob’ektning hajmiy tuzilishini o`rganish 
mumkin. Elektron mikroskop ob’ektni 100 000 marta kattalashtirib beradi va uning hal qilish 
qobiliyati 3-4 nm dir. 
Mikroskopda tadqiqot qilish usullariniing qisqacha ta’rifidan ko`rinib turibdiki, hozirgi 
davrda hujayralarning nozik tuzilishini ham tirik, ham fiksatsiya qilingan ob’ektlarda o`rganish 
imkoniyati mavjud ekan. 
Mikroskop ostida turli usullar bilan ob’ektning morfologik tuzilishini o`rganilsa ham, 
ammo bu usullarning o`zigina hujayralarning hayot kechirish jarayonining o`ziga xos 
tomonlarini schib bera olmaydi. Morfologik tadqikotlar fiziologik va bioximik ma’lumotlar bilan 
to`ldirilishi kerak. Bu kamchiliklarni ma’lum darajada to`qimalarni ximiyaviy analiz qilish usuli 
- gistoximiya to`ldiradi. 
2-rasm. Elektron mikroskop EMV-100 BR. 
 
Gistoximiya va sitoximiya 
xujayra tuzilmalarining ximiyaviy tarkibini va ularning 
taqsimlanishini o`rganishga imkon beradi. Bu esa o`rganilayotgan tuzilmalarning funksional 
holati va modda almashinuvi to`g`risida to`g`ri ma’lumot olishimizga yordam beradi. Zamonaviy 
gistoximiya usullari tuzilmalardagi aminokislotalar, oqsil, nuklein kislotalar, turli tipdagi 
uglevodlar, lipidlarni aniqlashga, fermentlarning aktivligini belgilashga yordam beradi. Bu 
moddalarni aniqlash reaktiv bilan to`qima va hujayra tarkibiga kiruvchi substrat orasidagi o`ziga 
xos reaksiyaga bog`liq. 
Gistoximiya va sitoximiya faqat sifat analizi bilan chegaralanmay, balki miqdoriy analiz 
o`tkazishga imkon yaratadi. Miqdoriy analiz esa turli funksional holatdagi hujayraning 
sitoximiyaviy tuzilishini o`rganishga va turli tuzilmalarning metabolik jarayondagi ahamiyatini 
aniqlashga yordam beradi. Hujayradagi moddalarning yorug`lik nuri spektrlarini turlicha 
yutishga asoslanib ularning miqdorini o`rganish usuli sitospektrofotometriyadir. 
Gistologiyada 
immunogistoximiya 
usuli ham keng qo`llanilmoqda. Bu usul asosida 

---

7 
to`qimalarda va hujayralarda mavjud turli xil ximiyaviy xususiyatlarga ega bo`lgan moddalarni 
(gormonlar, retseptor va hokazo) nishonlangan antitelolar yordamida aniqlash yotadi. 
Antitelolarni nishonlash maqsadida turli fermentlar (peroksidaza, ishqoriy fosfataza), ferritin 
yoki kolloid oltin ishlatilishi mumkin. 
Hujayraning turli tarkibiy qismlarini (yadro, mitoxondriya, mikrosoma) ajratish uchun 
differentsial sentrifugalash usuli qo`llaniladi. Ajratish uchun supersentrifuga (minutiga 20 000- 
40 000 marta aylanuvchi) va ultratsentrifuga (100 000-150 000 marta aylanuvchi) ishlatiladi. 
Gistoximiya va sitoximiyaning zamonaviy usullaridan 
radio-avtografiya 
usuli alohida 
o`rin tutadi. U tuzilmalardagi modda almashinuvini to`liqroq o`rganishga imkon yaratadi. Bu 
usul asosida radioaktiv moddalarni (fosfor R
32
, uglerod S
14
, oltin-gugurt S
35
, vodorod - N
3
) yoki 
ular bilan nishonlangan moddalarning biri kiritilib, ma’lum vaqt oralig`ida ularning miqdorini 
to`qima va organlarda aniqlash yotadi. To`qimalardan kesmalar tayyorlab, bu kesmalar 
fotoemulsiya bilan qoplanadi. Ma’lum vaqt (15-20 kun) o`tgandan so`ng preparat fotoqog`oz 
singari ochiriladi. Bu usul bilan nishonli aminokislotalarning oqsil tarkibiga kirishini, nuklein 
kislotalarning hosil bo`lishini, nishonlangan hujayralarning migratsiyasini o`rganish mumkin. 
Mikroxirurgiya usuli
- bu tirik hujayrada maxsus asbob- mikromanipulyator yordamida 
nozik operatsiyalar o`tkazish usulidir. Mikroxirurgiya yo`li bilan hujayralardan yadroni ajratish, 
yadro qobig`ini yirtish yoki bo`linayotgan hujayra xromosomalarini ajratish mumkin. Bu usul 
yordamida hujayra tuzilmalarining fizik xususiyatlarini, hujayra yadrosi va organellalarining 
funksional holatlarini o`rganish mumkin. Ko`pgina olimlar bu usul yordamida hujayra yadrosini 
bir hujayradan ikkinchisiga o`tkazib yadroning irsiy belgilarini avloddan-avlodga o`tkazishdagi 
rolini ochib berdilar. 
Tirik hujayrani o`rganish usullariga yana to`qimalarni o`stirish usuli kiradi. To`qima va 
hujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) va organizm ichida (in vivo) o`stirish mumkin. 
To`qimalar organizmdan tashqarida o`stirilganda maxsus oziq muhitga o`tkazilishi kerak. Bu 
muhitda hujayra harakatlanish, bo`linish va differentsirovka qobiliyatini saqlab qoladi. To`qima 
bo`lakchalari steril muhitda fiziologik suyuqliq saqlovchi Petri idishiga solib maydalanadi. 
So`ngra mayda bo`lakchalar oziq muhitiga o`tkazilib, termostatda 38-39°S da saqlanadi. Har 3-4 
kundan so`ng ularni yangi oziq muhitiga o`tkazib turish kerak. Shunday qilish bilan to`qimani 
o`n yillab saqlash mumkin. 
Bundan tashqari, to`qima tuzilmalarini hayvonning hayoti davrida yoki vital (in vivo - 
hayot) bo`yash mumkin. Bu usul tirik hujayra va to`qimalarning tuzilishini, ba’zi bir moddalar-
ning hujayraga kirish va undan chiqishini kuzatishga imkon beradi. Hayot davrida bo`yash uchun 
kolloid bo`yoq moddalar, masalan, litiy, karmin, tripan sinkasini va boshqa zaharli bo`lmagan 
moddalarni ishlatish mumkin. Bu moddalar hayvon qoniga, teri osti biriktiruvchi to`qimasiga, 
qorin bo`shlig`iga yuboriladi. Ma’lum vaqtdan so`ng hayvon o`ldirilib, to`qima va organlar 
mikroskop ostida ko`riladi. 
Tirik ob’ektlar tadqiq qilinayotganda tuzilmalarni mikros’yomka qilish, ya’ni mikroskop 
ostida suratga olish alohida o`rin tutadi. Hayot davrida tadqiqot qilish usullaridan tashqari 
to`qima va organlarni 
o`tqazib o`rganish 
ham mumkin, ya’ni a’zolarning bir qismi yoki hammasi 
boshqa organizmga o`tqaziladi (transplantatsiya qilinadi) va ularning yashab ketishi kuzatiladi. 
Bu metodning to`qimani o`stirish usulidan afzalligi to`qima butunligi buzilmagan holatda 
kuzatishdir. 
Bundan tashqari, gistologiyada oxirgi yillari organ va to`qima hujayralarini yorug`lik va 
elektron mikroskop ostida ko`rib ularning tarkibiy qismlarini (sitoplazma, yadro, mitoxondriya, 
endoplazmatik to`r, Golji kompleksi va boshqalar), hajmini o`lchash, ya’ni morfometrik usul 
keng qo`llanilmoqda. Tasvirlarni avtomatik o`rganish sistemasi ham gistologiyada keng o`rin 
olmoqda. Bu usul o`rganilayotgan gistologik ob’ektlarni hajmiy xususiyatlari to`g`risida ob’ektiv 
ma’lumot olishga yordam beradi. 
Yuqorida keltirilgan fikr va dalillardan ko`rinib turibdiki, zamonaviy gistologiya ko`p va 
turli xil tadqiqot usullari bilan qurollangan. Ular hujayra, to`qima, organlarning tuzilkshini har 
tomonlama mukammal o`rganishga yordam beradi. Matematikaning aniq analiz usullari, 

---

8 
miqdoriy analiz usuli bu bilimlarimizni to`ldiradi. Elektron mikroskop ostida ko`rish, elektron 
sitoximiya va radioavtografiyaning qo`llanishi metabolik jarayonning kechishi to`g`risida to`liq 
bilim olishimizga yordam beradi. Umuman olganda bu usullarning barchasi hujayrani, hujayra 
tuzilmalarini, makromolekulalarning tuzilishi to`g`risida aniq bir fikrga kelishimizga, 
differensirovka, regeneratsiya va irsiy belgilarning nasldan-naslga o`tishini chuqurroq 
o`rganishimizga yordam beradi. Ikkinchi tarafdan, bu usullar molekulyar biologiyaning 
rivojlanishida muhim vosita bo`la oladi. 
III BOB