Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Retseptorlar.
Ular ta’sirlanuvchi maxsus (neyroepitelial, neyroglial) hujayralardan va 
sezuvchi nerv hujayrasining den-drit o`simtalaridan iborat. Ta’sirlanuvchi hujayra presinaptik 
qism, nerv hujayraning dendrit o`simtasi esa postsinaptik qism sifatida sinapslar hosil qiladi. 
Retseptorlar ikki yirik gruppaga: interoretseptorlarg (ichki a’zolarda va muvozanat 
organlarida joylashgan) va ekstroretseptorlarga (tashqi muhitdan ta’sirni qabul qiluvchi) 
bo`linadi. Qabul qilib oladigan ta’sirotning xossasiga ko`ra mexanoretseptorlar, baroretseptorlar, 
xemo r y e t s e p t o r l a r va termoretseptor l a r farqlanadi. 
Retseptorlar sezuvchi nerv oxirlarining tuzilish xususiyatlariga qarab faqatgina o`q 
silindrning oxirgi tolalaridan iborat bo`lgan erkin nerv oxirlariga (terminatio nervi libera) hamda 
o`q silindr tarmoqlaridan tashqari gliya hujayralari saqlovchi erkin bo`lmagan turlarga bo`linadi. 
Erkin bo`lmagan nerv oxirlari biriktiruvchi to`qimali kapsulali (corpusculum nervi capsulatum) 
va (kapsulasiz nerv oxirlariga bo`linadi (corpusculum nervi noncapsulatum). 
Erkin nerv oxirlari epiteliy to`qimasida joylashgan bo`lib, ularning tuzilishi oddiy. 
Epiteliy osti qavatidagi sezuvchi nervlardan tarmoqlar chiqib, epiteliy sirti tomon ko`tariladi va 
o`zining miyelin qavatini yo`qotib, epiteliy hujayralari orasiga o`tadi. Ulardan yon shoxlar chiqib 
epiteliy hujayralarlda tugallanadi. Bunday nerv oxirlari og`riqni qabul qiladi. 
Ko`p qavatli epiteliy to`qimasida yuqorida ko`rib chiqilgan nerv oxirlariga qaraganda 
murakkabroq tuzilgan nerv oxirlari ham bor. Ular sezish menisklari (meniscus tactus )yoki 
Merkel hujayralaridan ( epitheli oidocytus tactus) va nerv oxirlaridan tashkil topgan. Merkel 
hujayralari sezuvchi nerv oxkrlarining presinaptik qismini hosil qilib, u atrof hujayralarda och 
bo`yalgan sitoplazmasi va to`q bo`yalgan cho`zinchoq yadrosi bilan ajralib turadi. Elektron 
mikroskop ostida bu hujayralar sitoplazmasida maxsus donachalar topilgan. Postsinaptik qism 
bo`lgan nerv tolasi tarmoqlari Merkel hujayrasi atrofida nafis to`r hosil qilib joylashadi. Bu 
hujayralar taktil sezgini qabul qiladi. Merkel hujayralari eshituv, muvozanat, ta’m bilish va 
boshqa a’zolardagi hujayralar singari ektodermadan rivojlanib, ta’surotni sezuvchi neyronlarning 

---

168 
dendritiga uzatgani uchun ularni sensoepitelial yoki neyroepitelial (ikkilamchi sezuvchi) 
hujayralar deyiladi. Agar ta’sirotni sezuvchi nerv hujayraning dendrit o`simtasi bevosita qabul 
qilsa (bu hujayralar nerv plastinkasidan rivojlanadp), bunday hujayralar birlamchi - sezuvchi 
yoki neyrosensor hujayralar hisoblanadi. Ko`zning to`r pardasidagi tayoqcha va kolbachalar 
hosil qiluvchi fotoretseptor hujayralar neyrosensor' hujayralar timsolidir. 
Elektron mikroskop neyroepitelial hujayralarning apikal qismida kiprikchalar yoki 
mikrovorsinkalar borligini ko`rsatdi. Neyroepitelial hujayralar nafas yo`llarida, o`pka alveolala-
rida, jigar, o`t chiqaruv yo`llarida, o`t xaltasida, me’da osti bezida, me’dada aniqlangan. Bizda 
olingan dalillar neyroepitelial hujayralar ingichka ichak epiteliysida ham uchrashini ko`rsatdi. Bu 
hujayralar noksimon shaklga ega bo`lib, jiyakli enterotsit hujayralari orasida joylashadi. 
Ularning ustki yuzasida kam miqdorda uzunligi 0,8-1,0 mkm, eni esa 0,2-0,3 mkm ga teng 
mikrovorsinkalar joylashgan. 
Biriktiruvchi to`qimadagi retseptorlar turlicha bo`lib, ular butasimon tarmoqlangan o`q 
silindrdan va uni o`rab turuvchi o`ziga xos glial hujayralardan - neyrolemmotsitlardan iborat, 
Kapsulaga o`ralgan nerv oxirlari ham turlicha shaklga ega bo`lib, bu retseptorlarga Fater-Pachini 
plastinkasimon (corpusculum lamellosum) tanachasi, Meysner sezish (corpusculum tactus ) tana- 
chalari, genital tanachalar va boshqalar kiradi. Hamma kapsulali nerv oxirlari quyidagi 3 
tuzilmadan: 1) sezuvchi nerv hujayrasi dendritining o`q silindridan; 2) o`q silindr atrofidagi ney-
rolemmotsitlardan; 3) eng tashqi qism - biriktiruvchi to`qimali kapsuladan iborat. 
F a t e r-P a c h i n i tanachalari - yirik, oval shakldagi tuzilmalar bo`lib, ularning 
kattaligi 3 mm gacha bo`ladi va shuning uchun uni oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Unda 
kapsula yoki tash-qi kolba bo`lib, bir-biriga kontsentrik joylashgan fibroblastlar va kollagen 
tolalardan tashkil topgan plastinkalardan iborat (102-rasm). Tanachaning markazida o`z 
pardasini yo`qotgan o`q silindr, uning atrofida neyrolemmotsitlar kolba (bulbus interims) hosil 
qilib joylashadi. Fater-Pachini tanachalari bosim va og`riqni qabul qiladi. 
M e y s n e r t a n a c h a l a r i - cho`zinchoq shaklga ega bo`lib, elastik tolaga boy yupqa 
biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Kapsula ichiga o`q silindr kirib, juda mayda 
shoxlarga tarmoqlanadi va ular har bir neyrolemmotsit ostida kengayib tugallanadi. Meysner 
tanachalari terining so`rg`ichli yuzasiga berilgan bosimni qabul qiladi (103-rasm). G e n i t a l
tanachalar dumaloq shaklda bo`lib, tashqi tomondan yupqa biriktiruvchi to`qima kapsula bilan 
o`ralgan, uning ichida neirolemmotsitlar bor. Kapsula ichiga bir emas, bir necha o`q silindrlar 
kiradi va ularnimg shoxlari bu yerda joylashgan glial hujayralar bilan kontaktlar hosil qiladi. 
Genital tanachalar jinsiy va boshqa organlarning biriktiruvchi to`qimalarida joylashgan,. Krauze 
kolbalari kichik bo`lib uning ichiga birgina o`q silindr kiradi va mayda shoxlarga ajraladi. Bu 
shoxchalar glial kolba va tashqi biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Krauze kolbalari 
butun tana bo`ylab tarqalgan bo`lib, temperatura sezgisini qabul qiladi. 
Skelet mushaklarining retseptorlari murakkab tuzilgan. Oddiy holatlarda miyelinli nerv 
tolasi mushakka yaqinlashib miyelin qavatini yo`qotadi va bir necha shoxlarga parchalanadi. 
Ular alohida mushak tolalarining sarkolemmasi sirtida korzinka hosil qilib tugallanadi.