O‘zbeкiston respubliкasi

16-
 
§. Fonetik jarayonlar
 
 
Fonema nutqda voqelanar ekan, uning varianti nutqiy sharoit 
(yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo‗shimchalar ta‘siriga uchrashi) 
tufayli turlicha namoyon bo‗ladi. Natijada, tovush o‗z mohiyatida 
bo‗lmagan xossalarga ega bo‗ladi. Ayrim tovush yondosh tovushga 
moslashadi, ayrimida o‗zgarish kuchayib, boshqa tovushga almashib 
ketadi. Nutqda sodir bo‗ladigan o‗zgarish tovushning 
kombinator- 
pozitsion o„zgarishi 
deyiladi. Quyida uning turlari haqida so‗z boradi. 
Singarmonizm. 
Unli va undoshning o‗zgarishi farqlanadi. 
Odatda, unlining nutq jarayonida o‗zaro moslashishi, uyg‗unlashuvi 
singarmonizm 
deyiladi. Singarmonizm hodisasi qisman undoshlarga 
ham xos. Qadimgi 
turkiy, 
eski 
turkiy, 
eski 
o‗zbek tili 
singarmonizm (ohangdoshlik) qonuniga asoslangan. 
Singarmonizmning ikki asosiy ko‗rinishi mavjud: 
a)
tanglay garmoniyasi; 
b)
lab garmoniyasi. 
Tanglay ohangdoshligi so‗zlarning asosi yoki birinchi bo‗g‗inidan 
oxirigacha qattiq yoki yumshoq talaffuz qilish hodisasidir. Ya‘ni 
tanglay garmoniyasida muayyan tovush, ko‗pincha unli tovush 
yumshoqlik yoki qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatidan bir- 
biriga moslashadi. Masalan, 
qalam 
so‗zidagi 
q 
chuqur til orqa 
undoshi, 
q 
undoshi ta‘sirida birinchi bo‗g‗indagi 
a 
unlisi ham til orqa 
tarzida talaffuz etiladi va keyingi bo‗g‗indagi 
a 
tovushi ham til orqa 
unlisi sifatida namoyon bo‗lib, oldingi bo‗g‗in unlisi talaffuziga 
moslashadi. 
Lab ohangdoshligi esa turkiy so‗zlarning birinchi bo‗g‗inida 
lablangan unli bo‗lsa, shu so‗zlarning keyingi holatlarida lablangan 
unlilarning kelishidan iborat. Masalan, 
boshqird, sog„in, bo„g„in 
kabi. 

---

63